“Kung alam mo lang ang lihim na matagal nilang itinatago… baka hindi ka na magtaka kung bakit ako palaging nag-iisa.”

Tahimik ang hapon nang marating ko ang lumang bahay ng ina ko, si Donya Luisa. Bitbit ko ang isang maleta at hawak si Jana, ang pitong taong gulang na anak ko. Ang dating sigla ng mukha ko ay napalitan ng lungkot—bawat hakbang ko ay mabigat, puno ng panghihinayang.

Sa likod ko, nanginginig si Jana, mahigpit na humahawak sa laylayan ng polo ko.

“Papunta na ba tayo sa bahay ni lola?” mahina niyang tanong.

“Oh anak, doon muna tayo titira ha,” sagot ko, pilit pinipigil ang pagbagsak ng boses.

Pagdating sa pintuan, bumungad kina Leo at Ariana. Parehong nasa early teens. Si Leo ay seryoso, naka-cross arms. Si Ariana naman ay nakataas ang kilay, nakatitig kay Jana mula ulo hanggang paa, tila may nakikitang hindi dapat.

“Oo siya nga,” malamig na sagot ni Leo.

Bago pa makapagsalita, lumabas si Donya Luisa, eleganteng nakabihis, may tindig na makapangyarihan.

“Ano bang nangyayari sayo ha, Fernan?” tanong niya, halatang nag-aalala.

“Ma, wala na si Felisa. May cancer siya at hindi niya kinaya. Si Jana na lang ang natira sa akin,” mahina kong sagot, sabay haplos sa balikat ng anak.

Natahimik ang paligid. Kahit ang mataray na tingin ni Donya Luisa ay lumambot saglit. “Halika pasok na kayo,” aniya.

Ngunit pagpasok pa lamang, ramdam na ni Jana ang lamig. Hindi dahil sa aircon, kundi sa titig nina Leo at Ariana—mga matang puno ng galit at pagtutol.

Sa hapag, tahimik na kumain si Jana habang laging nakatingin ang dalawa sa kanya.

“Hindi ba dapat sa nanay niya siya tumira?” tanong ni Ariana.

Tumingin ako sa anak ko, pagod ang mata. “Wala na ang nanay niya,” ang ibig kong sabihin, ngunit pinutol na lang ng kanyang ama si Leo.

“Hindi naman talaga siya parte ng pamilya natin. Anak siya sa iba,” binitawan ni Leo, para bang insulto. Napayuko si Jana, nanginginig ang baba.

“Tama na, Leo,” mahina kong sabi, parang wala nang lakas na ipagtanggol ang anak.

Sa unang gabi namin sa bahay, hindi makatulog si Jana. Tahimik siyang umiiyak sa tabi ng bintana, iniisip kung bakit parang mali na siya’y naroon. Lumapit ako at umupo sa gilid ng kama, hinaplos ang buhok niya.

“Anak, pasensya ka na ha… pero makakaya natin ito. Nandito si Papa.”

Ngunit alam ni Jana sa kanyang puso na nagsisimula pa lamang ang tunay na hirap.

Lumipas ang mga buwan at tuluyang nanirahan si Jana sa bahay ni Donya Luisa. Araw-araw, unti-unting lumilinaw sa kanya na hindi siya gusto roon, lalo na nina Leo at Ariana. Ang malaking bahay ay parang maliit para sa kanya—walang puang, walang init, puno ng pang-api.

Sa bawat paggising, nagsisimula ang panliligalig. Minsan, nabubungaran niya ang pang-aasar sa hallway:

“Kung hindi lang pinilit ni papa, hindi naman sisiksik dito yan,” dagdag ni Leo.

“Lalo pang amoy pabango, para ipahiya siya,” pabulong ni Ariana, sapat para sumakit ang dibdib ni Jana.

Sa pagkain, lagi siyang nasa pinakadulo ng mesa. Isang beses, sinubukan niyang kumain nang tahimik, ngunit biglang binitawan ni Ariana, “Huwag kang maraming kuha ah. Hindi naman ikaw ang tunay na apo ito.”

Halos maisubo ni Jana ang kutsara, ngunit sumabat ako, “Tama na, Ariana. Pamilya natin si Jana.”

Ngunit hindi iyon sapat. Kapag wala ang ama, lalo pang tumitindi ang pang-aapi: agaw laro, agaw damit, pati aklat minsan ay tinatago para hindi siya makapag-aral.

“Wala namang patutunguhan yang pag-aaral niya,” sabi ni Leo, sabay tawa.

Ngunit kabaliktaran ang nangyari. Lalong naging porsigido si Jana. Nag-aaral siya kahit sa gilid ng kusina, sa hagdan, sa veranda—anumang tahimik na lugar. Natutunan niyang pagkatiwalaan ang sarili at hindi ang mga taong nananakit.

Nang pumasok sa kolehiyo, lalo pang lumalim ang gap nila kay Jana. Leo at Ariana ay kilala at sikat; si Jana ay tahimik, payat, laging may hawak na notebook. Isang hapon, nadatnan siyang umiiyak sa likod-bahay, pinupulot ang punit na notebook na nakakalat sa damuhan.

Pinipiling hindi magsumbong, ramdam ni Donya Luisa ang kirot sa bata. Ngunit sa kabila ng kanyang pagiging mataray, may puso siya—may awa at paghanga sa batang hindi marunong gumanti. “Magpatuloy ka lang eh,” mahina niyang sabi.

Lumipas ang mga taon. Sina Leo at Ariana ay lumaking palalo, makasarili, habang si Jana ay tahimik at matyaga, nakatuon sa pag-aaral. Pumasa siya sa board exam at naging certified public accountant—isang bagay na ikinagulat ng marami, lalo na nina Leo at Ariana.

Ngunit lingid sa kaalaman nila, may hawak ng mas malaking sikreto si Fernan. Isang lumang envelope na tila mas mahalaga pa sa lahat. Paminsan-minsan, tumitingin siya sa pintuan, natatakot sa maaaring mangyari kapag nalaman ng iba ang laman nito.

Habang nagkakape sina Leo at Ariana sa sala, napansin nila ang kaba ng ama.

“Ariana, may tinatago si Papa,” bulong ni Leo.

“Tama ka. Kailangan nating malaman yan bago pa mahuli ang lahat,” sagot ni Ariana.

Kinagabihan, bumaba si Fernan at inilatag ang envelope sa harap ni Donya Luisa. Tahimik ang bahay, tanging tiktak ng lumang orasan ang maririnig.

“Mama, panahon na,” mahina niyang sabi. “Sigurado ka ba kapag binuksan natin yan, wala nang balikan?”

Tumango siya, nanginginig ang kamay, ngunit mas mabuti nang matapos na ang lahat, lalo na sa ginagawa nina Leo at Ariana.

Bago pa man mabuksan, umalingawngaw ang boses ni Ariana. “Anong dokumento yan?”

“Karapatan naming malaman yan!” dagdag ni Leo.

Napabuntong-hininga si Fernan. “Hindi ito patungkol sa inyo. Huwag niyong pakialaman.”

Ngunit hindi sila nakinig. Sa iglap, inagaw ni Leo ang envelope at binuksan. Nahulog sa sahig ang mga lumang papeles: birth certificate, authorized letters, at lumang testamento. Binuklat ni Ariana, at dahan-dahang nagbago ang ekspresyon niya—from kayabangan, naging kaba.

“ANO?” bulong niya. “Hindi, hindi pwedeng totoo…”

Napatitik si Leo. “Ano’ng ibig sabihin nito?”

At sa unang pagkakataon, si Jana ay nakasilip mula sa hagdan. Kitang-kita niya ang panginginig nina Leo at Ariana—ang matagal nilang panliligalig sa kanya ay mabubunyag na.

Ang lihim na matagal nilang itinago ay magsisilbing wakas ng kanilang panliligalig. Sa sulok ng sala, tahimik si Jana, habang unti-unting lumalabas ang katotohanan na matagal na niyang hinihintay.