Isang malakas na pag-ubo ang kumawala sa mga labi ni Rosa. Naramdaman niya ang pamilyar na init na gumapang sa kaniyang lalamunan. Kasunod nito ang pagilamsik ng mapulang likido sa kanyang nanginginig na palad. Dugo.

Mabilis niyang itinago ang kamay. Hinugasan ang ebidensya ng kanyang kahinaan. Hindi nila ito pwedeng makita. Ayaw niyang maging pabigat lalo na ngayong gabi. Ngayong uuwi ang tatlo niyang anghel.

Pinilit niyang ngumiti. Tiningnan ang niluluto niyang hapunan. Simpleng sinangag, pritong tuyo, at miswa. Ito lang ang nakayanan. Bawat paggawa ay may kasamang kirot sa kanang likuran. Isang paalala ng mga taon na binuhat niya ang mundo para sa kanyang mga anak.

Maya-maya pa, ang ugong ng motorsiklo. Dumating na sila.

Mabilis siyang sinalubong ang mga ito. Unang pumasok si Patrick. Walang mano o pagbati. Sumunod si Jomar. Isang pagod na tingin. Sa huli, si Pedong. Bahagyang tumango.

Umupo si Rosa sa kabisera. Pinapanood ang mga anak na magsimulang kumain. Ang puso niya ay puno ng pagmamahal. Ngunit may isang bahagi na nangungulila.

“Ito na naman ba ang ulam, Ney?”

Biglang basag ni Patrick sa katahimikan. Malakas niyang inilapag ang mga kubyertos. Matining na tunog.

“Wala man lang bang karne? Araw-araw na lang puro isda na tuyo.”

“Pasensya na anak,” mahinang sagot ni Rosa. “Medyo masama ang pakiramdam ko kanina…”

“Okay lang naman kuya,” sabat ni Pedong.

Isang masamang tingin mula kay Patrick ang nagpatahimik sa kanya.

Itinulak ni Patrick palayo ang mangkok ng miswa. “Hindi na tungkol sa pagkain ang problema dito.”

Tumindig ang dibdib ni Rosa. Alam na niya.

“May kailangan na nating pag-usapan ang titulo ng lupa na iniwan ni Itay.”

Ang lupa. Ang tanging ala-ala.

“Patrick, napag-usapan na natin ‘to. Hindi pwedeng ibenta ‘yon.”

“May buyer na Nay,” giit ni Patrick. Ang tono niya ay nagyeyelo. “Malaking pera. Sapat na para makaalis tayo sa hirap na ‘to. Para hindi tuyo ang kinakain natin araw-araw.”

Naramdaman ni Rosa ang pag-init ng kanyang mga mata. “Pero paano ang mga ala-ala ni Tatay doon?”

“Patay na si Itay!” sigaw ni Patrick. Tumayo siya. Ang mga mata niya’y nanlilisik. “Ang mga buhay ang dapat nating isipin! Ibigay mo na sa amin ang titulo!”

Umiling si Rosa. Ang mga luha ay umaagos. “Hindi. Hindi ko kaya.”

Nagkatinginan sina Patrick at Jomar. Isang senyales.

Tumayo rin si Jomar.

“Kung ayaw mong ibigay ng maayos,” sabi ni Patrick sa isang boses na nagniningas, “kukunin namin sa paraang hindi mo magugustuhan.”

Bago pa man makasigaw si Rosa, marahas siyang hinawakan ni Patrick sa braso. Hinila siya patayo.

“Saan? Saan niyo ako dadalhin?” nanginginig niyang tanong.

“Mag-uusap lang tayo sa labas, Ney,” sabi ni Jomar. Walang kabaitan sa kanyang boses.

Kinakaladkad nila ang kanilang ina palabas ng bahay. Patungo sa kadiliman ng gabi. Nagsimula nang pumatak ang malakas na butil ng ulan.

Sumunod lang si Pedong. Ang mukha ay maputla sa takot. Walang magawa.

Itinulak nila si Rosa sa maputik na daan. Palayo sa maliit nilang bahay. Patungo sa gilid ng bangin.

Ang ulan ay bumubuhos na. Kasabay ng malakas na kulog at kidlat.

“Patrick! Jomar! Maawa kayo!” sigaw ni Rosa. Ang kanyang boses ay halos malunod sa lakas ng bagyo.

“Pabigat ka lang sa amin, Nay!” Ang sinigaw pabalik ni Patrick. Ang mukha niya ay nababasa ng ulan at puot. “Kung wala ka, mas gagaan ang buhay namin!”

Iyon ang huling mga salita.

Naramdaman niya ang dalawang pares ng kamay. Buong lakas na itinulak ang kanyang likuran. Nawalan siya ng balanse. Ang kanyang mga paa ay dumulas sa maputik na lupa.

Isang hiyaw ang namuo sa kanyang lalamunan. Ngunit walang tunog na lumabas.

Ang tanging nakita niya ay ang papalayo at papalabong mga mukha ng kanyang tatlong anak. Pinapanood siyang mahulog sa madilim at walang katapusang bangin. Habang ang kalikasan mismo ay tila umiiyak para sa kanyang sinapit.

Ilang oras ang lumipas. Sa hasyenda ng matandang Don Ramon Alcaras, isang mahinang ungol ang narinig sa paanan ng bangin. Hindi ito galing sa hayop.

“May tao sa ibaba ng bangin!” Sigaw ni Don Ramon.

Ang pagsagip ay naging mahirap. Nang sa wakas ay maiakyat nila ang katawan, nakita nila ang kalunos-lunos na kalagayan. Isang matandang babae, puno ng sugat at pasa. Halos hindi na humihinga. Ngunit sa kabila ng kanyang kalagayan, ang kanang kamay nito ay mahigpit na nakakuyom sa isang bagay: isang luma at basag na litrato ng isang pamilya.

“Dalhin niyo siya sa hasyenda. Tawagin niyo si Dr. Santos agad-agad!”

“Milagro na nabuhay siya. Pero ang mga galos at pasa na ito…” Huminto ang doktor. “Hindi ito galing sa simpleng pagkahulog. May mga marka sa kanyang likod at braso. Mga marka ng nagpapakita na may nagtulak sa kanya.”

Isang nakakabinging katahimikan ang namayani. Tumingin si Don Ramon sa madilim na gabi. Ang awa ay nahaluan ng determinasyon.

Ang unang bumati kay Rosa ay ang kirot. Dahan-dahan niyang idinilat ang kanyang mga mata. Hindi ito ang pamilyar na kisame. Ang silid ay malawak. Ang higaan ay malambot.

“Nasaan ako? Patay na ba ako? Ito na ba ang langit?”

“Gising ka na pala,” sabi ng isang lalaki. Si Ramon Alcaras. “Ligtas ka na dito.”

Ang kabaitan sa boses ng lalaki ay tila isang mainit na kumot na binalot sa nanginginig niyang kaluluwa. Pero mas lalo siyang naiyak. Umiyak siya hindi lang dahil sa sakit ng katawan, kundi dahil sa sakit na dulot ng katotohanan: isang estranghero ang nagpakita sa kanya ng malasakit na ipinagkait ng sarili niyang mga anak.

“Elena po ang pangalan ko,” sabi niya sa lalaki, isang gabi. Sa pagsapit ng bagong pangalan, nararamdaman niya ang isang kakaibang pagkalaya. Si Rosa Villamore ay namatay na sa ilalim ng ulan at putik. Ang nabuhay ay si Elena.

Tatlong buwan ang lumipas. Habang nag-iisa sa silid, binuksan ni Elena ang telebisyon.

“Isang malungkot na trahedya ang sinapit ng pamilya Villamore,” sabi ng reporter. “Matapos ang ilang araw na paghahanap, idineklara ng pumanaw si Aling Rosa Villamore na pinaniniwalaang natangay ng rumaragasang tubig-baha. Dito makikita ang kanyang tatlong nagdadalamhating anak sina Patrick, Jomar at Pedong…”

Nanigas si Rosa sa kanyang kinauupuan. Ang kanyang mga mata ay nanlalaki. Ipinakita ang mukha ng kanyang tatlong anak. Sila’y umiiyak. Sila’y nagluluksa. Sila’y nagsisinungaling.

Ang kasinungalingan ay masakit pa sa pagtulak. Ang pagpapanggap ay mas malupit pa sa kamatayan.

Lumipas pa ang ilang linggo. Ang hasyenda ay naging tahanan ni Rosa. Ang kanyang lakas ay unti-unting bumalik. Ngunit isang umaga, habang nag-aalaga sa mga rosas, narinig niya ang boses ng bagong hardinero, si Nardo.

“Oo pre, malakas pa rin,” rinig niyang sabi ni Nardo sa cellphone. “Sabihin mo kay Patrick, kapag nanalo ulit ako sa sabong, may balato ulit siya sa akin. Ang swerte niyo. Ngayong wala na ‘yung matandang pabigat, malaya na kayo.”

Nabitawan ni Rosa ang gunting. Ang tunog ng pagbagsak nito ay kasabay ng pagbagsak ng buong mundo niya.

Hindi lang pala siya itinapon. Ang pagkawala niya ay isang selebrasyon. Ang kamatayan niya ang naging susi sa kaligayahan ng mga ito.

“Huwag kang tumakas, Rosa,” sabi ni Don Ramon. Ang kanyang mga mata ay nag-aapoy. “Hindi para magmakaawa, kundi para bawiin ang lahat ng kinuha nila sa’yo.”

Kinabukasan, isang sasakyan mula sa Maynila ang dumating sa hasyenda. Lula nito ang dalawang babaeng mukhang mga propesyonal.

“Hindi ka haharap sa kanila bilang si Aling Rosa na inaapi. Ihaharap ka sa kanila bilang isang taong hindi na nila kayang abutin.”

Ilang oras ang lumipas. Nang lumabas si Rosa, napahinto sa paghinga si Don Ramon. Ang suot niya ay isang simpleng pulang seda na bestida. May manipis na makeup na nagtago sa mga peklat. Ang kanyang mga mata ay may kakaibang kislap.

Hindi na ‘yon ang mga mata ng isang biktima. Iyun ang mga mata ng isang reyna na naghahanda para bawiin ang kanyang kaharian.

Ang araw ng unang anibersaryo ng kamatayan ni Rosa Villamore.

Sa luma at maliit na bahay, ang kapaligiran ay kabaliktaran. Ingay ng tawanan at kantahan. Isang selebrasyon.

“Isang Tagay! Para sa isang taon ng kalayaan! Isang taon na wala na ang sagabal sa ating buhay!” Sigaw ni Patrick.

Ding dong.

Ang tunog ng doorbell ay parang isang matinis na karayom na tumusok sa masayang ingay.

“Sino yan?”

Ang pinto ay bumukas ng maluwang. Ang lahat ng ingay ay biglang namatay.

Pumasok ang isang matikas na lalaki. At sa tabi nito, nakakapit sa braso nito, ay isang babae. Isang babae na nakasuot ng itim na bestida. Ang kanyang buhok ay maayos. Ang kaniyang mga mata ay nakatitig ang diretso kay Patrick.

Naramdaman ni Patrick na nanlalamig ang kanyang buong katawan.

“Hindi, hindi. Maaari. Sino yan?”

“Kamukha niya si Aling Rosa.”

Nabitawan ni Jomar ang basong hawak niya.

“Mamulto ka ba?” Tanong ni Patrick. Ang kanyang boses ay isang nanginginig na bulong.

Isang malamig na ngiti ang sumilay sa mga labi ng babae. “Ang multo ay hindi nakakasira ng papeles para bawiin ang lupa, anak.”

Ang bawat salita ay parang isang sampal.

Totoo siya. Buhay siya.

Mabilis na senyales mula kay Don Ramon. Pumasok ang mga pulis. Nagsimula ang kaguluhan. Ang mga bisita ay nagsisigawan, nagtatakbuhan.

Sa gitna ng sigawan, bumagsak sa sahig si Pedong. Nakaluhod ito sa paanan ng kanilang ina.

“Hindi aksidente ang nangyari,” sabi ni Pedong. Ang kanyang tingin ay nakatuon na ngayon sa kanyang ina. “Naduwag po ako. Wala akong nagawa para pigilan sila. At habang-buhay ko pong pagsisisihan ‘yon… Pero hindi ko po kayo kayang basta na lang iwanan doon. Iyun na lang po ang tanging nagawa ng isang duwag na tulad ko. Patawarin niyo po ako, Inay.”

Dahan-dahang lumapit si Rosa. Ang kaninang tigas sa kanyang mukha ay nawala. Hinawakan niya ang baba ni Pedong.

Ang kanyang boses ay mahina ngunit malinaw. “Pinapatawad kita, anak.”

Ngunit kasunod ng mga salitang iyon ay isa pangungusap na muling nagpabagsak sa kanya. “Pero hindi kita kayang iligtas sa batas.”

Narinig ni Rosa ang isang tunog na hinding-hindi na niya malilimutan. Ang pag-click ng posas. Iyun ang tunog ng hustisya. Ang tunog ng isang kadenang pumutol hindi lang sa kalayaan ng kanyang mga anak kundi pati na rin sa kadena ng nakatali sa kanya sa kanila.

Habang kinaladkad palabas, tumingin si Patrick sa kanya. Ang mga mata nito ay hindi na nagpapakita ng pagsisisi kundi ng purong galit.

“Hayop ka! Wala kang utang na loob, ina!”

Hindi sumagot si Rosa. Itinuwid niya ang kanyang likod. Sinalubong niya ang tingin ni Patrick ng walang pagkurap hanggang sa ito na ang unang umiwas.

Tumingin siya sa paligid ng bahay. Isang butil ng luha ang pumatak mula sa kanyang mata. Hindi dahil sa galit kundi dahil sa panghihinayang.

“Tapos na, Rosa.” Narinig niya ang boses ni Ramon.

“Tapos na nga!” sabi niya.

Dahan-dahan siyang naglakad palabas ng pinto. Ang bawat hakbang ay papalayo sa kanyang lumang buhay at papalapit sa bago. Hindi na siya lumingon pa.

Lumipas ang isang taon. Mula sa biranda, tanaw ni Rosa ang malawak na bukirin. Payapa.

Hindi na siya si Aling Rosa na nakayuko. Hindi na rin siya si Elena na nagtatago. Siya na ngayon si Ginang Rosa Alcaras, ang asawa ni Don Ramon.

Isang kasambahay ang nag-abot sa kanya ng isang sulat. Galing sa kulungan.

“Salamat sa pagpapatawad at salamat sa hindi niyo pagligtas sa akin noon. Dahil dito sa loob, natutunan ko po ang leksyon na hindi ko kailanman matututunan sa labas. Natutunan kong maging isang tunay na lalaki.”

Tinupi ni Rosa ang sulat. Isang luha ng pag-asa ang pumatak sa kanyang pisngi.

Naramdaman niya ang isang mainit na yakap. Sa saliw ng isang lumang kanta, nagsimula silang sumayaw ng dahan-dahan sa biranda.

Tiningnan ni Rosa ang palubog na araw. “Huwag mong hayaang diktahan ng iba kung ano ang halaga mo.” Bulong niya sa hangin.

Doon, sa tabi ng lalaking nagturo sa kanya kung paano mamulaklak muli, nahanap ni Rosa ang kanyang tunay na tahanan.