Ang pagbabalik ng isang sundalo ay karaniwang puno ng saya at yakapan. Ngunit para kay Marco, ang pag-uwi mula sa mahabang misyon ay naging simula ng isang masakit na katotohanan—isang katotohanang magpapatigil sa tibok ng kanyang puso at magtutulak sa kanya na gumawa ng desisyong ikinagulat ng buong pamilya at komunidad.

Tatlong taon na halos hindi umuuwi si Marco. Bilang isang sundalo, sanay siya sa hirap, gutom, at panganib. Ngunit sa bawat gabing malamig sa kampo, iisa lang ang iniisip niya—ang kanyang ina. Si Aling Rosa, ang babaeng nagpalaki sa kanya mag-isa matapos pumanaw ang ama. Siya ang dahilan kung bakit siya nagsikap, nagtiis, at patuloy na lumalaban.

Bago siya umalis, iniwan niya ang ina sa pangangalaga ng kanyang asawa na si Liza. Hindi niya kailanman inisip na may masamang mangyayari. Maayos si Liza sa paningin ng lahat—disente, tahimik, at maayos makitungo. Buong tiwala niyang iniwan ang dalawang pinakamahalagang babae sa kanyang buhay sa iisang bubong.

Hanggang sa araw ng kanyang pagbabalik.

Maaga siyang dumating. Walang pasabi. Gusto niyang sorpresahin ang pamilya. Tahimik ang bahay. Walang sinalubong na yakap, walang sigaw ng tuwa. Tanging ang tunog ng lumang electric fan ang maririnig.

“Ma?” tawag niya.

Walang sumagot.

Pumasok siya sa loob. Malinis ang sala, maayos ang kusina. Parang walang nakatira roong matanda. Napansin niya ang kakaibang katahimikan—walang tsinelas ng ina, walang rosaryo sa mesa, walang bakas ng presensya nito.

“Nasaan si Nanay?” tanong niya kay Liza nang dumating ito mula sa kwarto.

Saglit na nagulat ang asawa, ngunit mabilis na nagkunwaring kalmado. “Nasa labas lang. May ginagawa.”

Hindi kumbinsido si Marco. Kilala niya ang ina. Hindi ito basta-basta lumalabas nang hindi nagpapaalam.

Habang naglalakad siya sa likod ng bahay, napansin niya ang lumang bodega. Dating imbakan ng mga sirang gamit. Noon, laging nakasarado iyon. Ngayon, bahagyang bukas ang pinto.

May kutob siyang hindi maganda.

Pagbukas niya ng pinto, tumambad ang isang tanawing hinding-hindi niya makakalimutan.

Nandoon ang kanyang ina—nakaupo sa isang maliit na bangko, nakayakap sa sarili, at balot ng lumang kumot. Sa paligid ay mga kahon, kalawangin na lata, at alikabok. Walang maayos na kama. Walang bentilasyon. Parang kulungan.

“Nay…” basag ang boses ni Marco.

Napatingala si Aling Rosa. Nang makita ang anak, napaluha siya. Pilit siyang ngumiti, parang ayaw ipakita ang hirap.

“Umuwi ka na pala, anak,” mahina niyang sabi.

Nanikip ang dibdib ni Marco. Lumuhod siya sa harap ng ina, niyakap ito nang mahigpit. Ramdam niya ang ginaw sa katawan nito, ang panghihina, at ang amoy ng kahirapan.

“Bakit nandito ka?” nanginginig niyang tanong.

Sandaling tumahimik si Aling Rosa. “Ayaw kong mag-away kayo,” sagot niya. “Sabi niya, saglit lang daw. Ayokong maging pabigat.”

Parang gumuho ang mundo ni Marco.

Bumalik siya sa loob ng bahay na nanginginig sa galit at sakit. Hinanap niya si Liza.

“Ano ‘to?” mariin niyang tanong. “Bakit nasa bodega ang nanay ko?”

Nagmatigas si Liza. “Masikip na sa loob. Marumi siya. At saka, bahay natin ‘to. Hindi ko responsibilidad ang nanay mo.”

Parang sinuntok si Marco sa sikmura.

Hindi siya sumigaw. Hindi siya nagwala. Tumahimik lang siya—isang katahimikang mas nakakatakot kaysa galit.

Kinabukasan, maaga siyang gumising. Inilipat niya ang ina sa isang maayos na kwarto. Bumili siya ng bagong kama, kumot, at pagkain. Pinainom niya ng gamot at inalagaan na parang bata.

Pagdating ng hapon, tinipon niya ang pamilya—mga kamag-anak, kapitbahay, at pati ang barangay captain. Naroon si Liza, halatang iritable at hindi alam ang mangyayari.

Tumayo si Marco sa gitna.

“Ito ang babaeng nagbigay sa akin ng buhay,” sabi niya habang hawak ang kamay ng ina. “Siya ang dahilan kung bakit ako nabubuhay at nakakatayo rito ngayon.”

Huminga siya nang malalim at tumingin sa asawa.

“At ito ang babaeng pinili kong pakasalan,” pagpapatuloy niya. “Ngunit ang isang babaeng kayang ipatira ang isang matanda sa bodega ay hindi karapat-dapat tawaging asawa.”

Nagulat ang lahat.

“Ayokong manahimik,” mariin niyang sabi. “Tahimik akong lumaban sa giyera para sa bayan. Hindi ako mananahimik kapag inaapi ang nanay ko sa sarili kong bahay.”

Sa harap ng lahat, sinabi niya ang desisyon.

“Simula ngayon, hiwalay na kami.”

Nag-iyakan ang ilan. Napayuko si Liza. Walang nagawa kundi manahimik.

Hindi madaling desisyon iyon. Alam ni Marco ang sasabihin ng iba—na masisira ang pamilya, na dapat ayusin muna. Ngunit para sa kanya, malinaw ang linya: walang puwang sa kanyang buhay ang taong walang respeto sa ina.

Lumipat sila ng ina sa mas maliit ngunit maayos na bahay. Doon niya muling nakita ang ngiti ni Aling Rosa—ngiting matagal nang nawala.

“Pasensya ka na, anak,” sabi ng ina isang gabi. “Ayokong maging dahilan ng gulo.”

“Huwag kang mag-alala, Nay,” sagot ni Marco. “Ikaw ang dahilan kung bakit tama ang ginawa ko.”

Hindi naging madali ang bagong simula. Ngunit araw-araw, sabay silang kumakain, nagkukwentuhan, at nagdarasal. At sa bawat umaga, mas buo ang loob ni Marco.

Dahil minsan, ang tunay na tapang ng isang sundalo ay hindi lang nasusukat sa digmaan—kundi sa kakayahang ipaglaban ang tama, kahit masakit, kahit mag-isa, at kahit ang kalaban ay sariling pamilya.