May mga pagkakataong ang galit ng bayan ay hindi na simpleng bulong; nagiging sigaw ito, isang malakas at mariing panawagan para sa pananagutan na halos nagpapayanig sa pundasyon ng pamahalaan. Sa gitna ng umaapoy na isyu ng korapsyon at tila walang-katapusang budget insertions, ang pakiwari ng marami ay nasa sukdulan na ang kanilang pagkadismaya. Sa ilalim ng administrasyon ni Pangulong Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. (PBBM), ang mga protesta at mga akusasyon ay hindi na lamang tungkol sa simpleng katiwalian; ito ay tungkol sa isang sistema na tila mas gusto pang protektahan ang mga “malalaking isda” habang ang mga maliliit na tauhan lamang ang ginagawang “sakripisyo” sa altar ng batas.

Ang Galit na Hindi Na Maaaring Balewalain

Nagsimula ang lahat sa isang protesta, isang pagtitipon ng mga mamamayan at ilang mambabatas na naglalayong ipahayag ang kanilang matinding pagtutol sa talamak na korapsyon. Ang panawagan ay malinaw at hindi maikakaila: Pananagutan ngayon! Ngunit higit pa sa simpleng pagpapakita ng hinaing, ang sentro ng diskusyon ay umikot sa mga systemic problemang bumabagabag sa bansa—una na riyan ang kawalan ng tunay na political will na sugpuin ang political dynasty at ang mabilis, tila walang habas, na pagpapasok ng bilyon-bilyong pondo sa mga proyektong may bahid ng pagdududa.

Ang pinakamalaking katanungan na bumabagabag sa isip ng publiko ay: Bakit tanging ang maliliit na opisyal at indibidwal lamang ang nahuhuli at nakukulong? Ito ang punto na mariing binatikos ni Retired General Ariel Querubin ng Philippine Marine. Ayon sa kanya, bagama’t may mga aksyon ang pamahalaan upang imbestigahan at kasuhan ang ilan, hindi pa rin nasisiyahan ang mga Pilipino. Ang kanyang pahayag ay isang direktang sampal sa mukha ng sistema: “Tanging maliliit na indibidwal lamang ang kinakasuhan at kinukulong sa mga proyekto tulad ng flood control.”

Ang mga proyekto tulad ng flood control, na dapat sana ay magsisilbing proteksyon at ginhawa para sa taumbayan, ay nagiging pugad ng korapsyon. Ang pagpuna ni Querubin ay tumutukoy sa isang malalim na pagdududa: kung mayroong mga ‘isda’ na nahuhuli, ibig sabihin ay mayroon ding mas malalaking ‘pating’ na nagtatago at nakakalusot sa ilalim ng karagatan ng burukrasya at kapangyarihan. Ang kawalan ng pagkilos laban sa “malalaking isda” o ang mga utak sa likod ng mga anomalya, lalo na sa usapin ng diumano’y P100 bilyong budget insertion, ay nagpapatunay sa lumalaking duda na mayroong piling pagpapatupad ng batas—isang batas na tila mas matalim para sa mahihina at mas mapurol para sa makapangyarihan.

Ang Lihim sa Likod ng Bilyon-Bilyong ‘Insertion’

Ang usapin ng korapsyon ay hindi lamang nakatuon sa mga ‘kickbacks’ kundi maging sa mismong proseso ng paglikha ng pambansang badyet. Ang mga akusasyon laban sa administrasyon ni PBBM tungkol sa patuloy na budget insertions ay umabot na sa mga astronomical na halaga. Binanggit sa mga ulat at pagtatalo na hindi pa rin tumitigil si PBBM sa mga budget insertion, partikular ang P97 bilyon na ipinasok sa National Expenditures Program para sa flood control projects.

Ang pagtatangkang itago ang bilyon-bilyong pondo, lalo na sa isang ahensya tulad ng Department of Public Works and Highways (DPWH), na aabot sa P1.13 trilyon ang badyet, ay nagpapatindi sa pagdududa. Ang tila nagmamadaling kilos na ito ay nagbigay-liwanag sa isang masamang sistema: ang pagnanais na makakuha ng mabilis na 25% cash advance mula sa mga contractors. Ito ang tinatawag nilang “SOP” o kickbacks na kailangang maideliber agad. Sa ganitong sitwasyon, ang pondo ay hindi na nakatuon sa paglilingkod sa bayan kundi sa mabilis at masamang pakinabang.

Ang insidenteng ito ay nagbigay-daan sa matinding bangayan sa loob ng pamahalaan, partikular sa pagitan nina Saldico at Romualdez kay Marcos Jr. dahil sa bilyon-bilyong insertion. Ang tila simpleng pagtatalo sa pondo ay nagbigay-daan sa paglalantad ng isang mas malalim at mas madilim na plano. Nais ni Marcos Jr. na ilagay ang pondo sa DPWH upang makakuha ng mabilis na cash advance, habang nais naman ni Saldico na ilagay ito sa “unprogrammed appropriations”—isang hakbang na magdudulot ng pagkaantala sa “SOP” o kickbacks. Ang pagbubulgar ni Saldico, na ginawa lamang umano nang siya ay mabisto, ay nagpatunay sa tindi at lalim ng pagkakabuo ng sindikatong badyet. Ang mga akusasyon na ito ang nagbigay-buhay sa pahayag na, “Ito ang pinaka-corrupt, pinakasindikato na budget,” na nagpapahiwatig ng isang buong sistema na tila dinisenyo upang manakaw ang pondo ng bayan.

Ang Tungkulin ng Mamamayan at ang Pag-aatubili ng ‘Men in Uniform’

Sa gitna ng lahat ng ito, hindi maiiwasang itanong: Kailan magsasama-sama ang taumbayan at ang mga may kakayahan upang tuluyan nang masawata ang katiwalian?

Para kay Retired Gen. Ariel Querubin, naghihintay siya ng isang “tipping point”—isang punto kung saan magkakaisa ang mga Pilipino, na kasalukuyan ay “na-polarize” o nahahati. Ang pagkakaisa ng taumbayan ang susi upang magkaroon ng sapat na pwersa upang makamit ang tunay na pagbabago. Ngunit ang pag-asang ito ay nakatali rin sa pagkilos ng mga institusyong dapat na nagtatanggol sa bayan.

Ang isa sa pinakamasalimuot na bahagi ng pahayag ni Querubin ay ang pagtalakay sa “men in uniform”—ang mga pulis at militar na may tungkuling panatilihin ang kaayusan at protektahan ang Konstitusyon. Ayon sa kanya, ang mga ito ay nag-aatubili na kumilos dahil sa tanong na “is it worth taking the risk?” Sa kasalukuyan, malaki ang mawawala sa kanila kung sila ay gagawa ng pagkilos laban sa status quo, di tulad noon. Ang sitwasyong ito ay nagpapahiwatig na mas malaki ang takot na mawalan ng posisyon, benepisyo, o maging ng buhay, kaysa sa paglilingkod sa bayan at paglaban sa tiwali. Ang emosyonal na bigat ng pahayag na ito ay nagpapakita ng isang pamahalaan na hindi lamang nagpapatupad ng batas kundi nagpapadama ng matinding takot sa mga dapat sanang magpoprotekta sa taumbayan.

Dahil dito, ang pagiging sentro ng usapin ng Anti-Political Dynasty Law ay hindi na lamang tungkol sa batas kundi isang panawagan para sa systemic change. Kung hindi mabubuwag ang mga political dynasty, mananatiling sarado ang pintuan ng pulitika at gobyerno para sa tunay na pagbabago. Ang pagpapatupad ng batas na ito, kasama ang “four feature cases” upang mabawi ang ninakaw na pera, ay nangangailangan ng “kamay na bakal ng ating batas”—isang kamay na hindi namimili ng kakasuhan.

Ang Konstitusyonal na Karapatan Laban sa ‘Unlawful Order’

Isang mahalagang linawin ni Querubin ay ang tungkol sa karapatan sa mapayapang pagtitipon. Maraming beses nang nakikita ang mga pulis na nag-aaresto sa mga nagpoprotesta dahil sa kawalan ng permit. Ngunit mariin niyang iginiit na ang pagpapahayag at mapayapang pagtitipon ay isang constitutional right, at ang permit ay para lamang sa traffic arrangement, hindi upang pigilan ang paggamit ng karapatan.

Ang kanyang paalala sa mga pulis ay matindi: Hindi sila dapat sumunod sa “unlawful order” tulad ng pag-aresto sa mga nagtitipon nang mapayapa. Ito ay isang paalala na ang katapatan ng “men in uniform” ay dapat na sa Konstitusyon at sa taumbayan, hindi sa mga opisyal na nagbibigay ng illegal na utos. Ang prinsipyong ito ay nagbibigay-lakas sa mga mamamayan na ipaglaban ang kanilang karapatan at hamunin ang mga opisyal na nagtatago sa likod ng kapangyarihan.

Ang lahat ng ito ay nagpapatunay na ang sitwasyon sa bansa ay hindi na lamang usapin ng pulitika; ito ay usapin ng moralidad at katarungan. Ang pagkadismaya ng publiko ay nag-ugat sa kawalan ng transparency (binatikos ang pagiging “general rule” ng executive session sa halip na live streaming) at ang tila walang katapusang pagtatago ng katotohanan.

Kung patuloy na mananaig ang korapsyon at ang mga “malalaking isda” ay patuloy na makakalusot, ang tipping point ay hindi na lamang magiging usapan kundi magiging katotohanan—isang panawagan para sa tunay na pagbabago na hindi na kayang pigilan ng kahit sinong opisyal o political dynasty. Ang laban na ito ay hindi lamang laban ng iilan kundi laban ng lahat ng naghahangad ng isang bansa na may tunay na pananagutan, transparency, at katarungan. Ang bawat Pilipino ay may papel sa pagkamit ng “kamay na bakal” na batas na magpapakulong sa mga tiwali, anuman ang kanilang katayuan sa buhay. Ang pagkilos ngayon ay hindi na isang opsyon; ito ay isang obligasyon.

Pagpapatuloy sa Paghahanap ng Katarungan…

Ang pangangailangan para sa agarang sertipikasyon ng Anti-Political Dynasty Law bilang urgent ay hindi na lamang isang pangarap ng ilang mambabatas; ito ay isang sigaw ng sambayanan na sawa na sa paulit-ulit na pag-ikot ng iilang pangalan sa kapangyarihan. Ang political dynasty ang ugat ng maraming suliranin, kabilang na ang madaling pag-uugat ng korapsyon. Kapag ang kapangyarihan ay nasa iisang pamilya nang matagal, ang checks and balances ay humihina, at ang tukso sa katiwalian ay lumalaki. Ang paglaban sa political dynasty ay paglaban din sa kultura ng korapsyon at pag-aari sa gobyerno.

Ang tinatawag na “kamay na bakal ng ating batas” ay hindi lamang tumutukoy sa tindi ng parusa kundi sa pagiging pantay at walang kinikilingan ng implementasyon nito. Sa kasalukuyan, ang taumbayan ay nakakakita ng isang batas na may bulag na mata—ngunit hindi para sa lahat. Ang mga kaso laban sa mga maliliit na tauhan, bagama’t tama, ay nagdudulot lamang ng pansamantalang ginhawa. Ang tunay na katarungan ay makakamit lamang kapag ang mga utak at ang mga may pinakamalaking pakinabang sa “pinaka-corrupt, pinakasindikato na budget” ay napapanagot. Kailangan ng political will na hindi matatakot kalabanin ang sarili nitong kasamahan o ang mga kaalyado.

Ang kasaysayan ay nagpapatunay na ang mga malalaking pagbabago ay nagmumula sa pagkakaisa ng civil society at ng taumbayan. Ang pag-aatubili ng “men in uniform” ay isang masakit na paalala na ang sistema ay may kakayahan na takutin at kontrolin ang mga dapat sanang tagapagtanggol. Kaya naman, ang tungkulin ng bawat mamamayan na magmulat, magtanong, at kumilos ay mas mahalaga kaysa kailanman. Ang paggamit sa constitutional right ng mapayapang pagtitipon ay isang lehitimong paraan upang iparamdam sa mga opisyal na hindi sila nag-iisa sa kanilang kapangyarihan, at mayroong matinding pwersa ng taumbayan na nakabantay at handang hamunin ang anumang unlawful order.

Ang mga detalye tungkol sa P97 bilyon at P100 bilyong budget insertions, lalo na ang koneksyon sa mabilis na 25% cash advance mula sa mga contractors, ay nagbibigay-liwanag sa isang operasyong tila racketeering sa pinakamataas na antas. Ito ay isang malalim at detalyadong patunay na ang korapsyon ay hindi lamang isolated cases kundi isang network ng mga tao na nagtutulungan upang manakaw ang pera ng bayan. Ang pagbubulgar ni Saldico ay isang crack sa pader ng sindikato, na dapat sana ay maging hudyat ng mas malawak at mas malalim na imbestigasyon.

Sa huli, ang “tipping point” na tinutukoy ni Querubin ay hindi lamang tungkol sa isang rebolusyon o malawakang pagkilos; ito ay tungkol sa pangkalahatang paggising ng bawat Pilipino na tanggapin na ang problema ay hindi lamang nasa gobyerno kundi nasa kultura ng kawalang-pakialam. Ang laban kontra korapsyon at political dynasty ay isang marathon, hindi sprint. Ngunit sa bawat protesta, sa bawat akusasyon, at sa bawat pagbulgar, mas nagiging malapit ang bansa sa pagkakamit ng tunay at ganap na pananagutan—isang pananagutan na hindi na makuntento sa pagpapakulong sa mga ‘maliliit na isda’ lamang. Ang bawat isa ay may tungkuling panatilihing umaapoy ang galit na ito, hindi upang maging mapaminsala, kundi upang maging puwersang nagtutulak sa pagbabago.