“Sa mundong pinaghaharian ng lakas, kapangyarihan, at tradisyon, minsan ang pinakamalakas na sandata mo ay ang tapang na mag-isa at magsalita laban sa sistema.”

Sige, ayos ang postura mo. Ganyan dapat ang isang babaeng sundalo—marunong yumuko at magsilbi. Ngunit sa aking kwento, natutunan kong ang tunay na digmaan ay hindi laging nasa larangan ng bala at kanyon. Minsan, ito’y nagmumula sa mga salita—puno ng pang-aalipusta, pang-uuyam, at pagtatangka na durugin ang dangal mo.

Ako si Captain Maria Clara Ria Santos, at ang kwentong ito ay nagsimula sa Forth Bonifacio, ang puso ng hukbong katihan ng Pilipinas. Sa simula ng bawat bukang liwayway, ramdam mo ang malamig na ihip ng hangin at ang pamilyar na tunog ng trompeta—isang panawagan sa disiplina at tungkulin. Sa loob ng Command and General Staff College, nagtitipon ang mga pinakamahusay na opisyal mula sa iba’t ibang sangay ng sandatahang lakas.

Ang mga gusaling kulay-abo at malawak na parade ground ay nakaayos ng may perpektong simetriya. Isa itong testamento sa diwa ng militar: walang puwang para sa pagkakamali. At dito nagsimula ang aking tatlong linggong paninirahan bilang isang bagong transfer mula sa Officer Candidate School. Isa akong Signal Corps officer, isang babaeng sundalo sa mundong pinaghaharian ng mga lalaki mula sa infantry, armor, at artillery.

Bagamat kahanga-hanga ang aking mga grado at performance reports mula sa mga nakaraang unit, ibang-iba ang pakiramdam sa bagong lugar na ito. Halos lahat ng kasamahan ko ay mga beterano, eksperto sa labanan, at naghihintay lamang ng promosyon. Sa kanilang samahan, tila walang puwang para sa isang outsider.

Habang naglalakad ako patungo sa mess hall, ramdam ko ang mga tingin—tumatagos sa aking likuran. Sa bawat ngiti at pagtango, mas ramdam ko ang distansya. Pinili ko ang isang mesa sa sulok, malapit sa bintana, habang ang mga lalaki ay masayang nag-uusap tungkol sa basketball o stock market. Parang multo ako sa sariling mundo.

“Captain Santos, nag-iisa ka yata,” wika ng pamilyar na boses.

Tumingin ako. Si Colonel Antonio Ton de Leon, course director, isang beteranong infantry officer, ay nakatayo sa harap ko. Ang kanyang uniporme ay perpektong naplansa, combat boots makintab, at ang ngiti niya—bagamat tila palakaibigan—ay may awtoridad na kayang magpatiklop sa sinuman.

“Yes, sir. Mas komportable po kasi kapag mag-isa.”

“Gusto naman nilang makipagkaibigan sa’yo. Huwag mong ilayo ang sarili mo,” payo niya. Ngunit sa ilalim ng mga salita, ramdam ko ang tinik—parang paalala na sa mundo ng militar, kahit ang payo ay may dalang kondisyon.

Sa klase, lalo kong naramdaman ang pagiging outsider. Nagmungkahi ako ng plano gamit ang psychological warfare sa pamamagitan ng social media at disinformation. Para sa iba, isa lamang itong ideya ng isang idealista. “Ano ‘to? Nagsusulat ka ba ng nobela?” pinagtawanan ako. Ngunit ang instructor, isang open-minded na major, ay pinuri ang plano.

Sa group discussions, tila hindi ako umiiral. Kapag nagsalita ako, may biglang pupulot ng usapan at ililipat sa ibang paksa. “Captain Santos, teorya lang yan. Sa gitna ng putukan, wala tayong panahon para sa komplikadong ganyan,” wika ni Captain Ricky Morales, group leader.

Bawat araw ay isang digmaan sa sarili. Ang mga bastos at mapanghusgang komento sa aking anyo at katawan ay nagdulot ng takot at panginginig. Gusto kong tumayo, sugurin sila, ngunit alam kong magbibigay lamang ito ng dahilan para tawagin akong sira-ulo. Kaya tahimik akong umuwi sa baraks, bawat hakbang ay pagpigil sa luha.

“Bakit ayaw nilang kilalanin ang kakayahan ko?” tanong ko sa sarili habang nakatitig sa fluorescent lamp sa gabi. Paulit-ulit ko itong tanong ngunit wala akong sagot. Ang problema ay hindi ako; ang problema ay ang bulok na sistema ng diskriminasyon sa loob ng hukbo.

Ngunit ang buhay sa militar ay hindi nagpapahinga para sa galit at lungkot. Biyernes ng hapon, ipinasya ni Colonel de Leon na lahat ay dumalo sa isang espesyal na salo-salo para palakasin ang morale. At, sa lahat ng tao, pinili niya ako.

“Captain Santos, ngayong gabi, ikaw ang itatalaga bilang Chief Communications Officer ng ating party.”

Biglang napalunok ako. Ang tungkulin ko ay siguraduhing masaya ang lahat. Isang simpleng papel sa mata ng iba, ngunit para sa akin, ito ang unang pagkakataon na nakilala ang halaga ng aking kakayahan.

Sa gabing iyon, sa harap ng mga kaklase, naramdaman ko ang isang bagong uri ng kapangyarihan—isang kapangyarihan na hindi nakabatay sa lakas ng katawan kundi sa talino, sa disiplina, at sa determinasyon.

Ang mga susunod na linggo ay puno ng hamon, paninibugho, at pagtatangka na durugin ako. Ngunit sa bawat hakbang, natutunan kong ang tunay na lakas ng isang babaeng sundalo ay hindi nakikita sa uniporme, sa ranggo, o sa tingin ng iba. Nasa kakayahan mong manatiling matatag, sa gitna ng pang-aalipusta, at sa wakas, ipakita na ang respeto at pagkilala ay nakukuha sa pamamagitan ng gawa, hindi ng salita.

At sa huli, natutunan ko na ang digmaan—kahit sa loob ng isang silid-aralan o sa isang party—ay hindi palaging laban sa ibang tao. Minsan, ang pinakamalaking labanan ay sa loob ng sarili mo: ang laban para sa dangal, respeto, at sa karapatan mong maging naririnig.

Sa gabing iyon, sa ilalim ng ilaw ng Forth Bonifacio, unang beses kong naramdaman ang panalo—hindi laban sa iba, kundi laban sa lahat ng pumipigil sa akin na magtagumpay.