“Sa gitna ng pangungutya at matinding pagsubok, isang kalawangin na traktora ang nagtago ng lihim na pag-asa—ang tanging mana na iniwan ng Lola ko. Hindi ito bulok na bakal, kundi susi sa katotohanang babago sa kapalaran ng isang hamak na magsasaka.”

Mainit ang sikat ng araw sa maliit na baryo ng San Bartolome nang muling suminaw ang amoy ng lupa sa bukid ng mga de La Vega. Nakatayo ako sa gitna ng pilapil, ako si Nathaniel, pero mas kilala sa tawag na Nathan. Payat, maitim ang balat dahil sa araw, pero matipuno ang mga braso sa dami ng taon ng pambubungkal. Sa edad na 22, mukha pa rin akong mas bata, marahil dahil sa inosenteng tingin ng aking mga mata kapag tinitingnan ko ang bukid—na para bang iyon na ang buong mundo ko.

“Nathan, anak, dahan-dahan lang at baka sumuko na naman ang makina.”

Mahinang sigaw ni Lola Doray mula sa lilim ng mangga. Puti na ang buhok niya, kulubot ang mga kamay, pero matatag pa rin ang boses kapag tungkol sa bukid ang pinag-uusapan. Huminga ako nang malalim at muling sumulyap sa lumang traktora sa aking harapan. Kalawangin ang kulay, may mga bahagi ng pinagtagpi-tagpi gamit ang alambre at lumang turnilyo. At sa tuwing umaandar ay umiindayog ang buong katawan nito na parang anytime ay bibigay na lang. Pero sa kabila ng lahat, iyon ang tanging kayamanang naiwan sa amin ng panahon. Ang luma at kalampag na traktorang minahal ni Lola Doray na parang tunay na kasamang buhay.

“Subukan pa natin, La,” sagot ko. Pinunasan ko ang pawis sa noo gamit ang manggas ng aking kupas na t-shirt. “Hangga’t may langis pa ‘to, lalaban pa.”

Umupo ako sa silya ng traktora. Kinabig ang manibela at marahang inikot ang susi. Ilang segundo ng katahimikan. Tapos biglang sumunod ang malakas na kalampag at usok na parang dragon na nagising sa galit. Napapikit ako. Umaasang hindi iyon senyales na huling hininga na ng makina.

“Ayan, nakita mo?” Natatawang wika ni Lola Doray. Pinapagaspas niya sa mga gamit niya ang lumang rosaryo. “Sabi ko sa’yo, matibay ‘yan. Mas matibay pa sa mga kamag-anak mong puro reklamo.”

Napangiti ako sa sinabi niya. Pero hindi ko maiwasang maalala ang ibang bahagi ng pamilya—sina Tiya Felisa at Tito Arnold na halos taon-taon ay may bagong gadget, bagong damit, at bagong kwento kung paano sila swerte at ako naman ay na-stuck sa bukid.

Sa huling salu-salo ng pamilya, malinaw na malinaw pa sa akin kung paano ako tiningnan ng mga pinsan kong sina Jerome, Lovelyn, at Chito. Para akong kakaibang nilalang kapag pumapasok ako sa sala, pawisan, at may mantsa ng grasa sa pantalon.

“Uy, ayan na ang prinsipe ng kalawang,” biro noon ni Jerome habang hawak ang bagong cellphone. “Kamusta naman ang tractor niyo? Buhay pa ba? Siguro mas mahal pa yung turnilyo ng sasakyan namin kesa sa buong makina na ‘yan.” Dagdag naman ni Lovelyn sabay tawa at kindat sa iba pang pinsan.

Tahimik lang ako noon. Nakayuko habang inaabot ang inihandang ulam ni Lola Doray sa mesa. Hindi ako sanay lumaban sa salita, lalo na kung alam kong kulang ako sa pinanghahawakang kayamanan. Pero sa bawat tawa ng mga kamag-anak ko, mas humihigpit ang kapit ng Lola ko sa braso ko sa ilalim ng mesa, marahang pinipisil iyon na parang sinasabing, Huwag mong pansinin, anak. Hindi pera ang sukatan ng tao.

Sa kabilang dulo ng mesa, nandoon si Paulo, kababata ko. Hindi ko kadugo pero parang tunay na kapatid kung kumilos. Hindi siya mayaman pero may kaunting negosyo sa pagde-deliver ng gulay gamit ang lumang owner type jeep nila. Madalas itong tumakbo sa bukid para tumulong magbuhat ng sako o kaya ay makipagbiruan lang sa akin kapag masyado na akong tahimik.

“Oh, Nathan!” Sigaw ni Paulo mula sa gilid ng kalsada nang araw na iyon sa bukid. “Kailangan mo ba ng extra manpower? Baka sakaling lumaki ang mga braso ko sa katrabaho sa’yo. Libre lang ‘to, hala!” Biro nito kay Lola Doray nang lumapit. Sabay alok ng maliit na supot ng pandesal. “Dinalhan ko kayo ng meryenda. Baka sakaling mapakilos pa natin ‘yang dinosaur na ‘yan.”

Natawa si Lola Doray pero may halong lambing ang titig nito sa traktora. “Huwag mo namang insultuhin ang dinosaur ko. Ilang bagyo na ang dinaanan namin ‘yan. Kung hindi dahil diyan, wala tayong pandesal na pinagsasaluhan ngayon.”

Napatingin ako kay Paulo. Pagkatapos ay sa kabila ng bukid kung saan madalas dumaan si Lira. Si Lira ang dalagang kapitbahay na madalas maghatid ng tanghalian kapag hindi kaya ni Lola Doray na maglakad nang malayo. Sa tuwing makikita ko siya, dala-dala ang lumang plastik na lalagyan na puno ng kanin at gulay, parang may kakaibang gaan sa dibdib ko.

“Good morning po, Lola Doray!” Tawag ni Lira, kumakaway mula sa gilid ng pilapil. “Maganda ito, morena,” at simple ang ganda. Nakapusod lang ang buhok at naka-duster, pero may ngiti sa labi na parang kayang pawiin ang pagod ko.

“Uy, Lira!” tugon ko. Biglang nahiya at nag-ayos ng t-shirt. May bahid pa ng langis ang kamay ko kaya lihim ko itong pinunasan sa likod ng pantalon bago sumalubong. “Nag-abala ka pa.”

“Okay lang,” sagot ni Lira. Iniabot ang lalagyan. “Sabi ni Mama, matagal na kayong hindi napapasyal sa bahay kaya kami na lang daw ang lalapit. Saka baka nakakalimutan mo nang kumain kapag puro traktora ang kausap mo.”

Nagtili sa tawa si Paulo. “Oo nga, Lira, kung wala kang dala baka gasolina ang inumin nitong si Nathan.”

Napailing ako pero hindi ko naiwasang ngumiti. Sa dami ng pagkakataong napahiya ako sa harap ng mga kamag-anak, kakaiba ang pakiramdam kapag si Lira ang kaharap ko. Walang panghuhusga, walang tawanan o pangmamaliit, kundi simpleng pagtingin na parang may halaga ako. Kahit luma ang suot, kahit kalawangin ang gamit.

Habang sabay-sabay kaming kumakain sa lilim ng puno, hindi maiwasan ni Lola Doray na tumingin nang matagal sa akin. May lungkot sa mga mata niya na ayaw niyang ipahalata. Pero nakikita ko iyon sa bawat mahabang buntong-hininga.

“Lola!” mahinang tanong ko nang mag-uwian na si Paulo at Lira, at kami na lang dalawa sa bukid. “Napapagod na po ba kayo?”

Umiling si Lola pero hindi sumagot agad. Sa halip, tumayo ito at marahang hinaplos ang gilid ng lumang makina. “Nathan, anak,” mahina nitong sabi. “Yang traktora na ‘yan ang kasama ko mula nang bata pa ang Tatay mo. Dito ako umiyak nung iniwan niya ako. Dito rin ako kumapit nung nawala ang Lolo mo. Hindi lang ‘yan bakal.”

“Alam ko, Lola!” Sagot ko, may bigat ang boses. “Kaya kahit ano pong sabihin nila, hindi ko po ‘yan bibitawan.”

Tumingin si Lola Doray sa akin, may ngiting may halong pag-aalala at pagmamalaki. “Balang araw, anak, maiintindihan mo kung bakit ko sinasabing may halaga ang mga bagay na pinagtatawanan ng mundo.”

Hindi ko pa lubos na nauunawaan ang ibig sabihin noon. Pero tumatak sa isip ko. Sa mga sumunod na araw, mas pinagsumikapan ko pa ang pagtatrabaho sa bukid. Maagang gumigising, inaayos ang irigasyon, sinusubukan kung paano mapapahaba pa ang kaya ng lumang makina. Sa tuwing maririnig ko ang kalampag nito, para bang naririnig ko rin ang tibok ng puso ni Lola Doray—mahina pero matatag. At habang pinagtatawanan ako ng sarili kong mga kamag-anak, dahan-dahan namang nabubuo sa puso ko ang isang tahimik na pangako: Kahit gaano pa kababa ang tingin ng iba sa akin at sa lumang traktora namin, hindi ko hahayaang matapos ang kwento ko sa kahihiyan lang. May dapat pa akong patunayan, hindi lang para sa sarili ko kundi para sa Lola kong nag-alaga at nagtiwala sa akin mula pagkabata.

Pagkatapos ng gabing ipinahiya ako sa salu-salo ng pamilya, parang biglang tumahimik ang mundo ko. Kinabukasan, maaga pa lang ay gising na ako. Nagtitimpla ng kape sa maliit na kusina habang nakatingin sa pinto ng silid ni Lola Doray. Kadalasan sa oras na iyon ay maririnig na niya ang paos pero masiglang tawag nito, “Nathan, anak, kape ko!” Pero ngayong umaga, wala. Tanging mahinang ubo lang ang umaalingawngaw mula sa loob.

Marahan akong kumatok. “La, gising na po kayo? May kape na po kayo dito.”

Binuksan ko ang pinto at tumambad sa akin ang payat at maputlang katawan ng matanda. Nakasandal sa ulunan, hinihingal kahit hindi pa man nagsasalita. Agad akong lumapit at inalalayan siya. “Anak,” mahina nitong wika, pilit na ngumingiti. “Pasensya ka na ah. Medyo napagod na ang katawan ni Lola.”

“Hindi po, La. Huwag kayong magsalita ng ganyan.” Pilit na pinatatag ko ang boses ko kahit naninikip na ang dibdib ko. “Dadalhin ko po kayo sa health center mamaya. Kakayanin pa po ‘yan.”

Napailing si Lola Doray. Hinawakan ang kamay ko at marahang pinisil. “Makinig ka sa akin, Nathan. Hindi habambuhay kakayanin ni Lola. Pero ikaw, kakayanin mo. May iiwan ako sa’yo.” Saglit itong tumigil, huminga nang malalim at tumingin sa labas ng bintana kung saan kita ang lumang traktora sa bukid. “Yung traktora natin, huwag na huwag mong pababayaan ‘yun, anak, kahit pagtawanan ka pa nila.”

Napatingin din ako sa luma at kalampag na makina na mistulang extension na ng buhay namin. “Labulok na nga ‘yun, La. Lagi nang nasisira. Pero kung ‘yan po ang gusto niyo, aalagaan ko po.”

May kumislap na luha sa sulok ng mata ni Lola Doray. “Hindi mo pa alam, Nathan. Basta tandaan mo, ‘yan ang iniwan sa akin ng tadhana para maipamana ko sa’yo. Balang araw, malalaman mo.”

Lumipas ang mga linggo. Kahit dinala namin si Lola sa health center at binigyan ng gamot, lalong nanghina ang katawan nito. Halos doon na ako natutulog sa gilid ng kama, nakakapit sa mga daliri niya tuwing gabi. Parang batang natatakot maiwan. Minsan dinadalaw kami ni Lira, bitbit ang sopas o lugaw, tahimik lang na nakaupo sa isang tabi, pinagmamasdan ang pag-aalaga ko.

“Kung may pera lang kami, La,” bulong ko isang gabi habang pinupunasan ang pawis ng matanda. “Papagamot ko pa kayo sa malaking ospital sa bayan.”

Napangiti si Lola Doray sa kabila ng hirap. “Hindi mo kasalanan, anak. Ang mahalaga, hindi mo ako iniwan.” Dahan-dahan nitong inabot ang maliit na sobre sa ilalim ng unan. “Pag wala na ako, ibigay mo ‘yan sa abogado na si Attorney Miranda. ‘Yan ang mga papeles natin. Nakausap ko na siya noon.”

Ibinikit ko ang sobre sa dibdib ko. “Lalaban naman, huwag po kayong magsalita na parang paalam na.”

Pero makalipas ang ilang araw, dumating din ang gabing pinakakinatatakutan ko. Maulan. Malakas ang hangin at parang nakikiusyoso ang kulog sa bawat hingal ni Lola. Hawak-hawak ko ang kamay niya nang biglang humina ang paghinga.

“Nathan,” halos pabulong na ang tinig ni Lola Doray. “Mahal na mahal kita, anak. Huwag kang magpapalamon sa galit, ha. Magiging malaking pagsubok ang darating. Pero huwag mong kalimutan: Hindi kayamanan ang magdidikta kung sino ka.”

“La, huwag niyo po akong iwan,” nanginginig na sigaw ko. Pero kasabay ng pagbuhos ng ulan sa labas ay ang tuluyang pagtigil ng paghinga ni Lola Doray. Parang gumuho ang mundo ko.

Ilang araw matapos noon, naging abala ang buong angkan sa lamay. May mga kamag-anak na matagal nang hindi nagparamdam, biglang nagsulputan, dala ang mga ngiti at pakitang-tao na simpatiya. Pero sa likod ng bawat yakap ay tanong tungkol sa naiwan ni Lola Duray.

“Ang dami palang lupa ni Tiang Doray, ‘no?” bulong ni Lovelyn sa pinsang si Chito habang nakapila sa kape. “Siguradong may ipon din ‘yun sa bangko. Nagtitinda ‘yan ng gulay sa palengke noon. Baka may mga alahas din.” Dagdag ni Tiya Felisa. Sabay sulyap sa akin na nakaupo sa tabi ng ataul, pulang-pula ang mata sa kakaiyak. “Sana naman patas ang hati.”

Habang lumalalim ang gabi, unti-unting napalitan ng bulungan at kalkulasyon ang katahimikan ng lamay. May nagkukwentuhan tungkol sa posibleng halaga ng lote. May nagbibilang kung ilang apo at anak ang pwedeng maghati-hati. Ako, tahimik lang, hawak ang rosaryo at iniisa-isang misteryo sa dasal. Pilit tinataboy ang takot na baka pati alaala ni Lola ay gawing transaksyon.

Ilang linggo makalipas ang libing, dumating ang araw ng pagbabasa ng testamento. Sa bahay ng isang tiyahin kami nagtipon. Nasa gitna ng sala si Attorney Miranda, nakasalamin at pormal. Hawak ang makapal na envelope. Nagsisiksikan sa paligid ang mga kamag-anak, parang nanonood ng palabas na matagal na nilang hinihintay ang ending.

“Babasahin ko na po ang Last Will and Testament ni Madam Dorotea de La Vega,” malumanay na anunsyo ni Attorney Miranda. “Pakiusap po, makinig muna tayong lahat.”

Isa-isa niyang binasa ang nakasaad. Ang maliit na bahay sa bayan ipinamana kay Tito Arnold. Ang ipon sa bangko hahatiin kina Tiya Felisa at iba pang kapatid. Ilang pirasong alahas at antigong gamit mapupunta sa mga pamangking matagal nang tumutulong kay Lola sa palengke.

“Paano si Nathan?” Singit ni Jerome, hindi na nakatiis. “Siya ‘yung kasama ni Tiang Doray sa bahay. Ano ang sa kanya?”

Nag-angat ng tingin si Attorney Miranda saka muling bumasa. “At sa aking pinakamamahal na apo na si Nathaniel de La Vega,” dahan-dahan nitong binigkas. “Iiwan ko ang lumang traktorang nasa bukid, kasama ang lahat ng karapatan at pagmamay-ari sa lupa kung saan ito nakaparada. Hiling ko na huwag niyang pababayaan ang traktorang ito at gamitin ito sa ikabubuti ng kanyang buhay.”

Sandaling natahimik ang lahat. Pagkatapos ay sabay-sabay na putok ng tawa ang umalingawngaw sa sala.

“Yun lang!” Halos matumba sa kakatawa si Lovelyn. “Traktora? Luma pa? Grabe naman, anak.” Natatawang sarkastikong sabi ni Tiya Felisa. “Sa dami ng pinaghirapan mo kay Tiang Doray, bakal na bulok lang pala ang mapupunta sa’yo. Sayang ang effort!”

May kumalabog sa dibdib ko. Hindi ko alam kung hiya ba iyon o sakit. Hindi ako makatingin kanino man. Naramdaman ko lang ang bigat ng mga mata ng pamilya sa akin. May awa, may pangungutya, may halong kasiyahang hindi ako kasama sa hatian ng perang pinapangarap nila.

“Pasalamat ka na lang, iho,” singit ni Tito Arnold. “At least may sasakyan ka kahit kalampag.”

Ayaw kong tumayo pero marahang itinulak ni Attorney Miranda ang envelope na mas manipis kaysa sa iba papunta sa akin. “May ilang papeles din dito tungkol sa lupa sa bukid, Nathan,” mahinahon nitong sabi. “Pag-aralan mo ‘yan mabuti. Kung kailangan mo ng tulong, nandito lang ako.”

Hindi na ako nagtagal sa bahay na iyon. Bitbit ang envelope, tahimik akong lumabas, ramdam ang tingin ng lahat sa likod ko. Sa labas, sinalubong ako ng alikabok ng kalsada at init ng araw na parang nangaasar. Pagdating ko sa bukid, tumigil ako sa harap ng lumang traktora. Nakatayo lang ako roon. Nakatitig sa kinakalawang na bakal, sa gulong na halos punit, sa upuang may hiwa.

“Sa lahat, ito pa talaga, La?” mahina kong bulong. Namumuo ang luha sa mga mata. “Traktora lang? Bakit ito pa?”

Pero sa gitna ng pagkadismaya, gumuhit sa isip ko ang huling ngiti ni Lola. Ang mahigpit na bilin na huwag kong pababayaan ang traktora. Dahan-dahan akong lumapit. Hinaplos ang lumang kaha na parang balat ng matandang kamay.

“Kung ito ang iniwan mo sa akin, La,” pabulong kong wika. Pilit kong pinatatag ang sarili. “Tatanggapin ko, kahit pagtawanan nila ako. Aalagaan ko ‘to, kahit ako na lang ang naniniwala na may silbi pa ‘to.” At sa gabing iyon, sa ilalim ng madilim na langit, nakita akong nakaupo sa tabi ng traktora, yakap ang envelope, habang sa loob-loob ko ay pinipilit kong paniwalaan ang Lola ko: Na sa likod ng lahat ng hiya at pangungutya, may dahilan kung bakit ito lang ang ipinamanang naiwan sa akin.

Kinabukasan ng gabi, kung saan nakatulog ako sa tabi ng lumang traktora, ginising ako ng mahinang kaluskos ng mga manok sa ilalim ng kubo at malamig na hampas ng hangin. Namimigat pa ang ulo ko sa puyat at iyak pero wala akong oras para magpahinga. Sa probinsya, hindi humihinto ang araw para sa nagdadalamhati. May kailangang bungkalin, may kailangang diligan, may kailangang bayaran.

Maaga akong bumangon. Kinuha ang lumang tabo at nagbuhos ng tubig mula sa bariles. Habang hinuhugasan ang mukha, ramdam ko ang hapdi ng mga matang namaga sa pag-iyak. Paglingon ko, naroon pa rin ang traktora. Tila tahimik na nakamasid sa akin sa gitna ng umaga.

“Sige na nga!” bulong ko sa sarili. Pilit na pilit ang ngiti. “Trabaho na, Nathan. Wala nang magtutulak sa’yo kundi sarili mo.”

Sinimulan kong linisin ang paligid ng makina. Tinanggal ang mga tuyong dahon sa gulong. Pinunasan ang kakaunting langis na tumulo sa gilid. Kinuha ko ang maliit na kahon ng gamit na iniwan ni Mang Oscar noong huli itong nag-ayos ng traktora. Naroon pa ang ilang turnilyo, lumang wrench at isang maliit na martilyo. Habang nakayuko ako sa pag-ayos, may humintong owner type jeep sa gilid ng kalsada. Narinig ko ang pagtawa bago pa man makita kung sino.

Pag-angat ng ulo ko, natanaw ko sina Jerome at Lovelyn kasama si Chito. Bagong-bago ang suot nilang damit, halatang galing sa bayan.

“Oh, ayan na naman ang prinsipe ng kalawang!” sigaw ni Jerome, bumaba sa jeep na parang artista. “Uy, pinsan, kumusta naman ang mana mo? Buhay pa ba ang traktora o nalaglag na ang gulong?”

Umiling ako, pilit na hindi nagpapadala. “Ayos lang,” maiksi kong sagot. Sabay baling ulit sa turnilyo. “May trabaho pa akong kailangan tapusin.”

“Grabe naman ‘tong si Nathan,” sabat ni Lovelyn, nakaipit sa kili-kili ang mamahaling bag. “Mayaman na tayo lahat. Siya lang ayaw pa ring umalis sa putik. Kung ako sa’yo, ibenta mo na ‘yan sa junk shop. Baka kumita ka pa ng pambili ng tsinelas.”

Tatawa sana si Chito pero naunahan ito ng malalim na boses mula sa kalsada. “Kung wala kayong balak tumulong, huwag niyo na lang siyang kutyain.”

Paglingon ko, nakita ko si Paulo. May dalang dalawang sako ng pataba sa likod ng lumang jeep nito. Nakasalampak ang isang paa sa bumper, seryosong nakatingin sa mga pinsan.

“Paulo, huwag na!” bulong ko pero lumapit na ito sa mga kamag-anak.

“Pinsan niyo ‘yan,” diretsong sabi ni Paulo kina Jerome. “Kumaway man lang sana kayo bilang respeto. Hindi ‘yung ginawa niyong palabas ang sakit ng buhay niya.”

Umismid si Jerome. “Huwag ka nang makialam, Paulo. Hindi ka naman de la Vega.”

“Pero tao ako,” mariin ang sagot ni Paulo. “At sa nakikita ko, mas tao pa si Nathan sa inyong tatlo.”

Sandaling natahimik ang paligid. Tumingin ako kay Paulo, may halong hiya at pasasalamat. Sa huli, umiling lang sina Jerome at sumakay na ulit sa jeep. Sabay alis na may kasamang alikabok na tumama sa mukha ko. Napakurot ako sa mata pero hindi ako nagreklamo. Sanay na ako.

“Pasensya ka na,” sabi ni Paulo, lumapit sa akin. “Nadadala lang talaga ako sa ugali nila.”

“Okay lang,” sagot ko, halos pabulong. “Sanay na ako sa kanila. Pero salamat, ha.”

Nagkibit-balikat si Paulo. “Ano bang gagawin mo ngayon?”

“Subukan kong paandarin,” tugon ko sabay tingin sa traktora. “Kailangan ko nang kumayod. Wala na si Lola. Wala nang ibang aasahan kundi ito.”

Sa tulong ni Paulo, tinulak namin ang traktora palabas ng maliit na bubong at papasok sa bahaging kailangang araruhin. Agad akong nagpwesto. Sumakay ako habang si Paulo naman ay tumayo sa gilid, handa kung sakaling kailangan ng tulak. Isinuksok ko ang susi. Huminga nang malalim at iniikot iyon.

Ilang segundo? Wala.

Pangalawang ikot, may kaunting ugong.

Pangatlong ikot, biglang sumambulat ang napakalakas na kalampag at usok. Parang nagreklamong higante. Umandar ang makina. Pero sa bawat pag-abante, naririnig naming kumakalabog ang isang bahagi ng ilalim. Tila may natatamaan.

“Parang may maluwag sa bandang ilalim,” napakukutob na sabi ni Paulo. “Naririnig mo?”

“Oo, pero mamaya na ‘yan,” sagot ko. Kapit nang mahigpit sa manibela. “Kailangan ko munang matapos ‘tong pagbubungkal. Wala akong pambayad sa mekaniko.”

Humaba ang araw. Sa bawat balik ng traktora sa isang dulo ng bukid, dumidikit ang pawis sa leeg ko at likod. Sumasakit ang kamay ko sa panginginig ng manibela. May mga pagkakataong humihinto ang makina. Napipilitan kaming itulak nang sabay ni Paulo habang tirik ang araw. Sa bawat paghinto, para bang naririnig ko ang tawa ng mga pinsan ko sa ulo ko. Traktora lang. Bakal na bulok. Sayang ang buhay mo diyan.

Bandang tanghali, dumating si Lira. May dalang dalawang lalagyan ng ulam. Pinagmasdan nitong mabuti ang itsura ko. Litaw ang pagod at may bahid ng grasa ang pisngi.

“Nathan,” tawag nito. “Magpahinga pa muna. Kakain kayo ni Paulo.”

Tumigil ang traktora. Suminyas ako kay Paulo at sabay kaming naglakad papunta sa lilim ng puno. Doon inilatag ni Lira ang pagkain. Ginisang gulay, kaunting tuyo, at kanin.

“Salamat, Lira,” sabi ko. Pilit pa ring nagbibirong tono. “Kung wala ka, baka gasolina na talaga ang kainin namin ni Paulo.”

Napahalakhak si Paulo. “Naku, ‘pag gasolina kinain mo, baka mas malakas pa kalampag mo sa traktora mo!”

Napangiti si Lira. Pero nang tumahimik ang dalawang lalaki, hindi nito napigilang magtanong. “Nathan, sigurado ka ba diyan sa ginagawa mo? Hindi mo ba naisip na magtrabaho muna sa bayan? Sabi ni Papa, may hinahanap na helper sa hardware doon.”

Saglit akong natigilan. Alam kong may punto si Lira. Sa kabila ng hirap sa bukid, pwede akong mag-apply sa hardware, sa construction, sa kahit anong trabaho sa bayan na hindi umaasa sa luma at sirang makina. Pero naaalala ko rin ang bilin ni Lola Doray, ang envelope sa ilalim ng unan ko sa kubo. Ang bawat paghaplos nito sa traktora na parang buhay na kasama.

“Na-realize ko na rin ‘yan, Lira,” mahinang sagot ko. “Pero hindi ko kayang iwan bigla ‘tong bukid. Parang dito ako dapat magsimula. Kahit luma, kahit kalawangin, ito ang iniwan nila. Kung sisimulan kong magbago, dito ko gustong gawin.”

Tumingin si Lira sa akin. May halong lungkot at paghanga. “Basta huwag mong kalimutang hindi ka nag-iisa. Nandito kami ni Paulo. Kahit sumabog pa ‘yang traktora, may tutulong sa’yo.”

Pagkatapos kumain, balik ulit ako sa manibela. Habang humahaba ang oras, mas ramdam ko ang pagod pero mas lalo rin kong nakikita ang unti-unting pagbabago sa bukid. Ang dati tuyot na lupa ngayon ay naaararo na, handa na sa tanim. Maliit na hakbang pero hakbang pa rin.

Kinagabihan, dumating si Mang Oscar dala ang maliit na toolbox. “Narinig kong nagsusuka na naman ang makina mo,” biro nito. “Bago pa mahimatayan, tingnan na natin.”

Magkasabay naming inangat ang ilang bahagi ng katawan ng traktora. Pinasok ni Mang Oscar ang flashlight sa ilalim. Kumatok sa ilang bahagi ng bakal at kumunot ang noo.

“May kakaiba sa pagkakagawa nito,” bulong niya. “Parang may nakatagong compartment o kung ano. Hindi normal ‘tong kalansing na ‘to.”

“Compartment?” Nagtatakang tanong ko. “Ano pong ibig niyong sabihin?”

Umiling si Mang Oscar. “Hindi ko pa masiguro. Baka namamalikmata lang ako. Pero kung ako sa’yo, kapag nagkaroon ka ng oras, baklasin mo ‘yang bandang ilalim ng upuan. Parang may hungkad na parte. Bihira ‘yan sa mga ganitong modelo.”

Napatingin ako sa upuan ng traktora. Sa halip na kaba, may kakaunting kuryosidad na tumama sa akin. “Sige po, Mang Oscar. Pag natapos ko na ‘tong sa kabilang parte ng bukid, susubukan kong tingnan.”

Sa mga sumunod na araw, naging parang ritwal na sa akin ang buhay. Gigising nang maaga, magdarasal sa tabi ng lumang traktora, magtatrabaho buong araw. Kakain ng simpleng hapunan. At bago matulog ay titingin sa envelope na iniwan ni Lola Doray na nakalagay sa maliit na kahon sa ilalim ng kama ko. Hindi ko pa ito lubos na binubusisi. Takot akong baka wala palang laman kundi papeles lang. Pero sa bawat araw rin ng paghihirap, mas tumitibay ang desisyon kong kumapit. Oo. Kahihiyan pa rin ang tingin ng marami sa lumang traktora na minana ko. Ngunit sa bawat araro, sa bawat pag-ikot ng gulong nito sa putik, unti-unti na ring nahuhubog ang isang bagay na hindi nila nakikita: Ang lakas ng loob ko na ipaglaban hindi lang ang alaala ni Lola Doray kundi ang karapatan kong patunayan sa mundo na kahit sa luma at sirang bagay, pwedeng magsimula ang isang bagong buhay.

Habang lumilipas ang mga buwan, parang nagiging extension na ng katawan ko ang lumang traktora. Kung hindi ako nasa manibela, ako ay nasa ilalim nito, nagpapahid ng grasa o naglalagay ng alambre sa kung aling bahagi na naman ang kumakalas. Sa bawat araw na lumilipas, nadadagdagan ang pagod sa katawan ko. Pero nadadagdagan din ang bigat ng mga pangarap na ayaw pa rin kong bitawan.

Isang hapon, matapos ang mahabang oras ng pag-aararo, sabay kaming umupo ni Paulo sa gilid ng pilapil. Walang tunog kundi huni ng ibon at kaluskos ng palay sa hangin. Pinagmamasdan ni Paulo ang lumang traktora na nauusukan pa ang tambutso.

“Alam mo, Nathan?” Bungad ni Paulo. “Kung ako lang tatanungin, matagal na dapat nasa bayan ka nagtatrabaho. Maaring kahera sa hardware o tagabuhat sa bodega. Mas madali siguro ang buhay mo roon kaysa araw-araw mong kinakalaban ‘yang kalawang.”

Napayuko ako. Pinanood ang mga daliri kong may mga bitak at sugat. “Ini-isip ko rin ‘yan, Paul,” amin ko. “Minsan naiinggit ako sa’yo. Nakakapagbiyahe ka? Nakakarating sa kung saan-saan. Ako, dito lang, pilapil at putik. Pero sa tuwing balak ko nang iwan ‘tong bukid, naiisip ko si Lola. ‘Yung huling bilin niya tungkol sa traktora.”

Umirap si Paulo pero hindi sa inis kundi sa panghihinayang. “Oo na, oo na. Mahal mo si Lola. Mahal din kita, bro, pero hindi pwedeng puro puso. May tiyan ka na kailangang pakainin.” Tumawa siya ng kaunti tapos seryosong tumingin sa akin. “Pero kahit anong desisyon mo, nandito ako. Kung balang araw gusto mong sumubok sa bayan, sasamahan kita.”

Hindi pa ako sumasagot nang may marinig kaming sigaw mula sa dulo ng pilapil. “Nathan!” Tawag ni Lira. May hawak na payong at bitbit ang maliit na bayong. “Huwag kayong umuwi nang hindi kumakain, ha.”

Napangiti si Paulo. “Oh, ayan na ang lakas ng loob mo.” Bulong nito bago tumayo. “Mauna na akong umuwi baka pagalitan ako ni nanay sa pag-uwi nang madumi.” Kumindat siya sa akin at saka naglakad palayo.

Lumapit si Lira, hinihingal nang lang kaunti. “Sabi ko na nga ba, hindi na naman kayo titigil hangga’t hindi lubog ang araw.” Sabi niya sabay lapag ng bayong. Inilabas niya ang baon: Tinolang manok na may malalaking piraso ng papaya, at mainit na kanin.

“Galing ‘to kay Mama,” sabi niya. “Mukhang buto’t balat ka na raw sa kakatrabaho.”

“Pakisabi sa kanya, ‘Salamat’,” sagot ko. Nag-aalangan kung saan uupo dahil puro putik ang damit ko. “Pero baka magalit siya kapag nalaman niyang dito mo dinala ang ulam.”

Napangiti si Lira pero may bahid ng lungkot ang mga mata. “Alam mo na si Papa at Mama. Gusto nila kung sino man ang magiging kasama ko sa buhay, dapat sigurado. May trabaho, may maayos na bahay, hindi lang umaasa sa swerte sa bukid.”

Tumahimik ako. Humihip ang hangin, umuga ang mga palay at parang narinig ko muli ang tawa ng mga pinsan ko sa malayo.

“Ibig mong sabihin,” mahinang tanong ko. “Hindi nila ako gusto para sa’yo?”

Hindi sumagot agad si Lira. Sa halip, huminga siya nang malalim. “Hindi naman sa gano’n,” pilit nitong sabi. “Pero gusto lang nila ng kasiguraduhan. Natatakot sila na kung dito ka lang sa bukid, kung kailan magtataas ang presyo ng palay, kung kailan uulan o magdidilim ang panahon, doon lang iikot ang buhay natin. At kung laging nasisira ‘yang traktora mo, paano kung may pamilya ka na?”

Parang tinamaan ako sa dibdib. Totoo ang mga tanong at ako mismo ay wala ring kasiguraduhang maibibigay. Pero sa halip na sagot, buntong-hininga lang ang lumabas sa bibig ko.

Kinabukasan, sa palengke, nagkita-kita ang mga kamag-anak. Kailangan kong magbenta ng ilang ani para may pambili ng bigas at bayad sa utang sa tindahan. Habang inaayos ko ang mga sako, narinig ko ang pamilyar na boses ni Tiya Felisa.

“Ay, Nathan,” tawag nito. Sabay lapit kasama si Lovelyn. “Narinig namin. Nagpupunta ka raw sa bahay nina Resty. Nililigawan mo raw ‘yung anak nilang si Lira.”

Nanlamig ang pakiramdam ko. “Magkaibigan lang po kami,” sagot ko, pilit na kalmado. “Tumutulong lang siya minsan.”

“Magkaibigan daw,” sabat ni Lovelyn. Nakataas ang kilay. “Eh paano ‘yan, pinsan? Anong ipapakain mo sa kanya? Grasa ng traktora? Baka ‘pag nagkaanak kayo, gulong ang magiging laruan nila.”

Tumawa ang mga tao sa paligid na nakarinig. Hindi lahat ay masama ang tingin pero walang nangahas sumita sa tiyahin ko. Sa gitna ng tawanan, may naramdaman ako na parang unti-unting pinupunit sa loob ko. Hindi lang ang dignidad kundi pati ang maliit na pangarap na pwede pa akong mahalin nang buo kahit ganoon ang buhay ko.

Pag-uwi ko sa bukid, hindi ako dumiretso sa kubo. Tumigil ako sa harap ng traktora. Pinagmamasdan ang kalawang sa gilid, ang lumang pintura, ang mga tagpi-tagping bakal. Ako lang ang nakikitang halaga nito. Sa mata ng iba, sagabal ito. Prueba na hindi ako magandang puhunan para sa sinumang babae.

Kinagabihan, inuksan ko ang maliit na kahon sa ilalim ng kama. Kinuha ko ang isang papel kung saan ko tinatantiya ang mga gastusin. Utang sa tindahan, babayarang pataba, konting ipon kung sakali mang magkasakit ako. Hindi lumalabas sa bilang ang salitang pahinga o pag-asenso.

“Siguro tama sila,” bulong ko sa dilim. “Siguro panahon na para isuko ‘to.”

Kinabukasan, maaga akong pumunta sa bayan. Kasama si Paulo. Sumakay kami sa lumang jeep nito papunta sa junk shop ni Mang Rolly. Tahimik lang ako buong biyahe. Hawak nang mahigpit ang maliit na papel na may nakasulat na presyo: Traktora, bahala na.

“Sigurado ka na ba dito?” tanong ni Paulo habang bumabaybay kami sa kalsadang alikabok. “Hindi ako kontra, ha. Pero baka pagsisihan mo. Mana ‘yan ni Lola.”

“Hindi ko na kaya, Paul,” sagot ko. Halos pabulong. “Kung ibebenta ko ‘to, may konting puhunan ako. Baka makapaghanap akong trabaho sa bayan. Baka doon ko maipakita na may mararating din ako.”

Pagdating namin sa junk shop, sinalubong kami ni Mang Rolly, malaking lalaki na may mga langis sa kamay. Tiningnan nito ang traktora mula gulong hanggang tambutso. Tapos umiling-iling. “Luma na. Marami nang sira. Kung kilo-kilo sa bakal, baka hindi aabot sa inaasahan mo, iho.”

Parang may nahulog sa loob ko. Muntik na akong magtanong kung magkano. Pero bago pa niya mabigkas, bigla kong naalala ang kamay ni Lola Doray na humahaplos sa traktora. Ang boses nitong paulit-ulit: Huwag mong pababayaan ‘yan, anak.

Napakuyom ako ng kamao. Maya-maya bigla akong napatawa. Hindi dahil natatawa talaga kundi dahil hindi na ako alam kung iiyak ba ako o magagalit sa sarili. “Pasensya na po, Mang Rolly,” sabi ko, umiwas ng tingin. “Nagbago isip ko. Hindi ko pala kayang ibenta.”

Nagulat si Paulo pero hindi na nagtanong. Sa biyahe pauwi, tahimik kaming pareho. Nang makarating kami sa bukid, bumaba ako at lumapit sa traktora na parang matagal ko ‘tong hindi nakita. Hinaplos ko ang gilid nito, mas marahang-marahan ngayon. “Pasensya ka na,” bulong ko sa makina kahit alam kong wala naman itong maririnig. “Muntik na kitang ipagpalit. Hindi ko na uulitin.”

Kinagabihan, dumalo ako sa Misa sa kapilya. Pagkatapos ng seremonya, nakasalubong ko si Father Melvin sa labas. “Nathan,” wika ng Pari. “Kamusta ang bukid? Kamusta ka?”

“Okay lang po, Father,” sagot ko. Pilit pa rin ng ngiti. Pinipilit magpatuloy.

Tiningnan niya ako nang diretso. “Minsan ang pinipilit nating bitawan, ‘yun pa pala ang dapat nating kapitan. Hindi ako nagtatanong tungkol sa mana mo, anak, pero tandaan mo: Ang matatandang bagay ay may mga kwento at mga lihim na hindi kayang makita ng modernong mata.”

Tumango ako. Nagpaalam at tahimik na naglakad pauwi, dala ang mga salita ng Pari at ang mga bilin ni Lola. Sa bahay, kinuha ko ang toolbox at nagtungo sa traktora. Naalala ko ang sinabi ni Mang Oscar.

“…baklasin mo ‘yang bandang ilalim ng upuan. Parang may hungkad na parte. Bihira ‘yan sa mga ganitong modelo.”

Sa ilalim ng liwanag ng gasera, sinimulan kong kalasin ang mga turnilyo sa ilalim ng lumang upuan. Kalawangin at mahirap kalasin. Halos abutin ako ng isang oras bago tuluyang naalis ang malaking bakal na upuan. Nang tanggalin ko iyon, nakita ko ang isang bahagi ng bakal na tila may pagbabago sa kulay.

Kinuha ko ang martilyo at marahang pinukpok ang nasabing bahagi. Sa unang pukpok, wala. Sa pangalawa, may mahinang kalansing. Sa pangatlo, biglang… bumukas ang isang maliit na pinto o compartment sa loob ng ilalim ng traktora!

Nanlaki ang mga mata ko. Ang kalansing na naririnig namin ni Paulo noon ay galing pala dito.

Pumasok ang ilaw ng gasera sa maliit na compartment at doon, hindi lang ang mga lumang papel ang nakita ko, kundi isang makapal na sako na gawa sa matibay na tela. Ang sako ay mahigpit na nakatali at may bahid ng putik at alikabok.

Nanginginig ang mga kamay ko nang kunin ko ang sako. Napakabigat nito, tila hindi lang mga papel ang laman. Binuksan ko iyon at doon, sa ilalim ng ilang tuyong dahon, ay nakita ko ang mga bagay na hinding-hindi ko inaasahan.

Ang sako ay puno ng napakaraming barya at perang papel na nakabalot sa plastic! Hindi ko iyon maikalkula agad, pero tiyak na sapat iyon para bayaran ang utang namin, ipagamot si Lola, at magsimulang mag-aral. Bukod pa roon, may isang maliit na kahon ng lata. Sa loob noon, may nakita akong mga mamahaling alahas—ginto at brilyante—at isang deed of sale na nakalagay sa pangalan ni Lola Dorotea de la Vega, at may kalakip na mapa.

Sa likod ng deed of sale, may nakita akong sulat-kamay ni Lola:

“Nathan, anak. Huwag mong titingnan ang halaga ng isang bagay sa panlabas lang. Hindi ko maibigay ito sa’yo nang direkta dahil alam kong hahatiin ‘yan ng mga kamag-anak mo. Pero ang traktora, walang mag-aangkin niyan. Ito ang iyong prueba ng katapatan. Sa loob ng maraming taon, dito ko inipon ang bawat barya, dito ko itinago ang mga alahas na minana ko pa sa lola mo. Ang lupa na nakasulat sa deed, iyan ang lupa kung saan ka naglaro at nagtrabaho. Mas malaki iyan sa lupa na nakasaad sa testamento. Gamitin mo ito para sa kinabukasan mo. Huwag kang matakot magsimula muli. At huwag kang magpalamon sa galit. Tandaan, hindi kayamanan ang magdidikta kung sino ka. Ang pusong may pagmamahal ang pinakamalaking mana.“

Napaupo ako sa lupa. Umiyak ako, hindi sa lungkot kundi sa ligaya at panghihinayang na hindi ko na ito maibabalita kay Lola. Ang lumang traktora, ang pinagtatawanan ng lahat, ang bulok na bakal na sinabi nilang walang silbi, ay ang naging tagapagbantay ng pinakamalaking kayamanan ng aming pamilya. Hindi ko iyon ipinagpalit sa utang at sa kahihiyan. Doon ko napatunayan na tama ang Lola ko.

Kinabukasan, maaga akong nagtungo sa law office ni Attorney Miranda dala ang deed of sale at ang envelope. Nagulat siya sa dami ng cash at sa deed na hawak ko. Hindi nagtagal at nabunyag ang katotohanan. Ang lupa na kasama ng traktora ay isang malaking parsela na matagal nang inaangkin ng isang mayamang pamilya, ngunit ang papeles ni Lola ang totoo. At sa presyo ng lupa at sa cash na nakita, ako ay naging isa sa pinakamayaman sa baryo.

Nang malaman ito ng mga kamag-anak, nag-umpisa ang kaguluhan. Pumunta sila sa bukid, nagreklamo, at pilit na inaangkin ang parte. Pero hindi na ako ang dating tahimik na Nathan. Humarap ako sa kanila, kalmado, at may paninindigan.

“Ipinamana sa akin ang traktora at ang lupa kung saan ito nakaparada,” wika ko, hawak ang deed. “Ito ang huling habilin ni Lola. Kung may reklamo kayo, pumunta kayo sa abogado ko. Kung tinanggap niyo sana ako bilang pinsan at hindi bilang prinsipe ng kalawang, baka sakaling nagbigay ako ng parte. Pero ngayon, wala na kayong karapatan.”

Pinaalis ko sila. Sa tulong ni Paulo at ni Lira, nagsimula ang bagong kabanata ng buhay ko. Ginamit ko ang pera para ipagawa ang bukid, bumili ng modernong traktora, at magbigay ng trabaho sa mga kasama naming magsasaka. Sa wakas, napunta ako sa bahay nina Lira, hindi na pawisan at may mantsa ng grasa.

“Mahal ko si Lira, Tatay Resty,” wika ko sa ama niya. “Hindi ko na kailangan ng swerte. Ang maibibigay ko sa kanya ay hindi lang kasiguraduhan, kundi pagmamahal at tiwala—ang mga bagay na minana ko sa Lola ko.”

Sa huli, ipinagkaloob ni Tatay Resty ang kamay ni Lira. Ikinasal kami sa simpleng seremonya sa kapilya, kung saan naging saksi si Father Melvin. Sa pagtatapos ng aming kwento, malinaw ang aral na iniwan nito: Ang tunay na halaga ay hindi nakikita sa kung ano ang kinang ng isang bagay, kundi sa lihim na pinagkakatiwalaan nito. Ang lumang traktora ay hindi naging simbolo ng kahihiyan, kundi ng katapatan at pag-asa.

Ang pinaka-mamahaling mana na iniwan sa akin ni Lola Doray ay hindi ang ginto at pera, kundi ang lihim na nagbigay sa akin ng lakas ng loob na ipaglaban ang sarili ko. Natuto akong maniwala na kahit sa gitna ng kadiliman at pangungutya, may liwanag na naghihintay para sa taong marunong kumapit at magtiwala.