“May mga umagang parang ordinaryo lang… hanggang biglang may puwersang gumigising sa’yo para harapin ang katotohanang matagal mo nang tinatakasan.”

Ako si Lira, at kung may isang bagay na itinuro sa akin ng buhay, iyon ay kung paanong ang katahimikan ng madaling-araw ay kayang magtago ng libo-libong pasaning hindi mo binabanggit kahit kanino. Tuwing 5:00 AM, bago pa sumikat ang araw, nagsisimula na ang laban ko—hindi lang para mabuhay, kundi para may marating. Para may mabago. Para may matupad.

Sa bawat paghikab ko, sa bawat pagbangon ko mula sa manipis na kutson na halos hindi na magkaroon ng hugis, dala ko ang isang pangakong paulit-ulit kong inuusal sa sarili:
“Hindi palagi ganito.”

Ang Umagang Paulit-ulit Pero Hindi Kailanman Dumadali

“Lira gising na, anak. 5:00 na.”

Mahina pero banayad ang boses ni Mama. Ganoon ang tunog ng pag-aaruga—kahit pagod, may lambing pa rin. Sa sulok ng kwarto, tulog pa si Jed, mahigpit ang yakap sa lumang cellphone na kahit walang signal, may mga luma pang laro. Si Lola Ursing naman, nakausod na sa papag, parang hinahabol ang malamig na hangin mula sa sirang bintana.

Tumayo ako. Mabigat ang mata, pero mas mabigat ang iniisip.

Pagdating ko sa kusina—na halos ginawa lang sa pinagtagpi-tagping plywood at yero—binuksan ko ang lumang kalan. Uling na naman. Lugaw na naman. Araw-araw na ritwal ng kahirapan, pero araw-araw ko ring sinusubukang gawing mas magaan ang bigat nito para sa pamilya.

Nang marinig kong nagreklamo si Jed na lugaw na naman ang almusal, ngumiti ako kahit kumikirot ang dibdib.

“Bukas iba naman. ‘Yung may hotdog pa,” pangako ko. Hindi ko alam kung kailan ‘yung “bukas” na ‘yon, pero gusto kong maniwala.

Habang inilalagay ko sa mangkok ang lugaw namin, ipinilit ni Mama na sa akin ibigay ang mas maraming sabaw. Pero si Jed ang tumanggi.

“Ate, ikaw na. Ikaw magtatrabaho buong araw.”

Sa sandaling iyon, kahit manipis ang lugaw, parang napuno ang dibdib ko.

Ang Daang Palengke, Amoy Tuyo, at Amoy Pag-asa

Sa paglabas ko ng eskinita, sinalubong ako ng amoy ng basang lupa, pritong tuyo, at usok ng sigarilyo. Tunog ng tambol ang sipol ng tricycle. Tila normal na araw lang—pero para sa akin, bawat araw ay laban.

Nag-jeep ako, tulad ng dati. Si Kuya Darel, natatawang sinabing balang araw daw sasakay ako habang naka-kotse na. “Hindi po mangyayari yon,” sagot ko. Pero sa loob-loob ko, umaasa akong baka sakaling totoo.

Pagdating sa grocery, humarap ako kay Mr. Robles, ang manager na kahit yata lumindol, mananatiling masungit.

“Kinones, hindi ka late ngayon. Mabuti naman.”

Hindi ko na mabilang kung ilang beses niya akong pinahiya. Kung ilang beses niya akong pinaramdam na kahit gaano ako kasipag, kulang pa rin. Pero tinanggap ko. Kasi kailangan.

At sa kabila ng lamig ng boses niya, may isang boses namang laging may init—si Ate Danika. Taong hindi ko kadugo, pero mas madalas mag-alala kaysa sa iba.

“Lira, pandesal oh. ‘Wag ka nang mahiya.”

Sa bawat ngiti niya, parang may maliit na bahagi ng pagod ko ang nalulusaw.

Pagod, Gutom, pero Lumalaban

Sunod-sunod ang araw, sunod-sunod ang pila sa cashier. May sumisigaw dahil sa sukli, may nagrereklamo sa presyo, may nagmamadali na parang kasalanan ko kung bakit mabagal ang mundo.

At sa bawat pagsubok, pinipili ko pa ring ngumiti.

Pero dumating si Trixy—maputi, mabango, may bagong sapatos. At higit sa lahat, may dila na kasing talim ng kutsilyo.

“Uy Lira, yan lang ulit baon mo? Hindi ka ba nagsasawa?”

Tawa siya nang tawa habang binabalewala ako. Hindi ko siya sinagot. Hindi ko kayang lumaban ng salita—hindi dahil mahina ako, kundi dahil pag napuno ako, baka ako ang masira.

Pero sa mga gabing pagod na pagod ako, nasa labas si Kiko, kababata kong tricycle driver.

“Lira, sakay na. Libre. Mukha kang galing giyera.”

At sa biyahe namin pauwi, noong sinabi niyang:

“Huwag kang magpapadikta sa mundo kung magkano ang halaga mo.”

Parang may humaplos sa sugat na matagal nang nakausli sa puso ko.

Ang Pagbagsak ni Mama

Pero isang araw, nag-iba ang ihip ng hangin.

Sa palengke, hinimatay si Mama. Napaupo ako sa sahig ng health center habang nakahiga siya sa lumang kama, maputla, nanghihina, at may benda sa braso.

“Bawal muna mapagod,” sabi ng nurse.

Bawal mapagod…

Pero paano? Kung pagod ang bumubuhay sa amin?

Sa hapag-kainan nang gabing iyon, walang nagsalita. Hanggang sa mahina kong sabi:

“May malalapitan pa tayo… si Madam Tess.”

Napatingin si Jed. Alam niya ang ibig sabihin nun—utang na parang bitag.

At kinabukasan, doon ako pumunta.

Sa malaking bahay ni Madam Tess na amoy pabango at ingay ng mga asong nakakulong, tinanggap ko ang 3,000 pesos. Kasama ang interes na halos katumbas ng kaluluwa.

“Pirma ka dito,” sabi niya.
“At tandaan mo… sa mundong ito, hindi umaandar ang awa.”

Pag-uwi ko, nagsinungaling ako kay Mama.

“M-may nagpa-advance po ng sahod.”

Gusto kong maging matatag. Kahit nagsisinungaling. Kahit nasusunog ang sikmura ko sa takot.

Pagod na Katawan, Pero Pusong Patuloy Pa Rin

Habang lumalala ang rayuma ni Lola Ursing at lumalakas ang loob ni Jed na tumulong kahit papaano, pakiramdam ko’y palaki nang palaki ang mundo habang ako naman ay parang umiiksi.

Isang gabi, sinabi ni Jed:

“Ate, magbebenta ako ng lumang cellphone case. Ayokong ikaw lang lagi ang nahihirapan.”

Hindi ko mapigilang umiyak. Ang bunso kong laging payat, laging tahimik, pero may puso palang mas matatag sa akin.

Sa trabaho, patuloy ang pang-aalipusta ni Trixy. Patuloy ang pagtingin ni Mr. Robles na parang lagi akong kulang.

At sa bawat gabing sumasakay ako sa tricycle ni Kiko, parang nararamdaman kong ang mundo ko, kahit punô ng bigat, may munting espasyo pa para huminga.

Hanggang Isang Gabi, Nagbago ang Lahat

Pag-uwi ko isang araw, umupo ako sa harap ng tukador. Kinuha ko ang lumang flyer ng night school—noong pangarap ko pang makatapos ng business course.

Pero nang makita ko ang listahan ng gastos… utang… gamot… bayarin…

Dahan-dahan kong tiniklop ang papel.

Hindi dahil sumuko ako.

Kundi dahil sa sandaling iyon, parang sinisigaw ng mundo:

“Wala kang karapatang mangarap.”

At doon… doon nagsimula ang pinakamasakit at pinakahuling tanong na matagal ko nang nilalamon nang tahimik.

“Hanggang kailan ako ganito?”

Huminga ako nang malalim.

Tumingin sa maliit naming bintana.

At do’n ko naintindihan:

Ang buhay ko ay parang lugaw na laging kulang sa sahog—
pero kahit kulang, pinipili kong pakuluan pa rin, araw-araw.

Kasi may mga umaasa.
May mga naniniwala.
At may isang bersyon ng sarili ko—sa hinaharap—na naghihintay.

At doon nagsimula ang tunay na kuwento. Hindi ng hirap… kundi ng paglaban.

Sa gabing iyon, kahit pagod, kahit puno ng luha ang mata, binitawan ko ang pinakaimportanteng pangako sa sarili ko mula nang magsimula ang lahat.

“Hindi ito ang katapusan ko.”

At mula roon, kahit mabagal, kahit masakit, nagsimula akong muling mangarap.

Hindi man marangya.
Hindi man mabilis.

Pero totoo.
At akin.