“May mga umagang bago pa sumikat ang araw, alam mo nang may mababago sa buhay mo at hindi ka handa.”

Ako si Leya. At sa tabing-ilog na iyon nagsimulang bumigat ang bawat hininga ko, bago ko pa man maunawaan kung bakit parang mas maingay ang tibok ng dibdib ko kaysa sa lahat ng tunog ng madaling-araw.

Hindi ako sanay sa katahimikan. Dito sa amin, kahit alas-tres pa lang ng umaga, may humahagibis nang tricycle sa likod ng mga barong-barong. May aso na tahol nang tahol, may kalansing ng kaldero sa kusinang yero, at may ubo ni Lola Seling na parang laging may kasamang buntong-hininga. Pero sa lahat ng ingay na iyon, ang pinakakilala ko ay ang ingay sa loob ko tuwing gigising ako at maaalalang araw na naman ng lakad.

“Leya, gising na ba?” mahina ang tawag ni Lola mula sa papag.

“Opo, La,” sagot ko habang dahan-dahan akong umuupo sa gilid ng banig, maingat para hindi umingit ang kahoy at magising ang iba.

Sa dilim, hinanap ko ang flashlight at ang lumang tuwalya. Umusog ako sa sulok kung saan nakatago ang bag kong kupas at ang bagay na pinakaayaw kong makita ng kahit sino. Ang prosthetic kong paa.

Hindi ito yung makintab na nakikita sa internet. Hindi ito yung parang sa atleta. Ito ay pinagtagpi-tagping bakal at plastik, may strap na kailangang higpitan palagi at may amoy na sumisingaw kapag umuulan. Hinawakan ko ito na parang isang lihim na ayokong madulas sa kamay.

“Ang lamig,” bulong ko, hindi ko alam kung sa sarili ko o sa mundo.

“Lamig talaga pag walang bigas,” sabat ni Lola, may halong biro pero mabigat ang buntong-hininga. “Kumusta ang tuhod mo?”

“Okay lang po,” sagot ko kahit hindi totoo. May mga araw na parang may pako sa loob ng tuhod ko lalo na kapag matagal akong nakatayo sa palengke.

Isinuot ko ang prosthetic, kinuha ang lumang apron, at itinali ang buhok ko sa likod. Inihanda ko ang maliit na basket ng pandesal at kakanin na ipapabenta sa akin ni Aling Nena. Hindi ito malaking negosyo. Patingi-tingi lang. Pero sa tabing-ilog, patingi-tingi rin ang pag-asa.

“Leya,” tawag ulit ni Lola, mas seryoso na. “Kung masakit, umuwi ka agad ha. Huwag mong ipilit.”

Tumigil ako at ngumiti kahit hindi niya makita. “Opo, La.”

Pero pareho naming alam na kailangan. Ang pasensya, matagal na naming pinapasan. Parang bahagi na ng bahay kasama ng yero at amoy kanal. Mas masakit minsan yung pakiramdam na may utang ka sa mundong hindi mo naman hiningi.

Paglabas ko, nakasabit pa ang hamog sa bubong. Sa bawat hakbang, naririnig ko ang tiktak ng prosthetic na sumasabay sa tibok ng araw ko….

“Uy Leya, maaga ka na naman!” sigaw ni Marga mula sa kabilang barong-barong.

“Kailangan eh,” sagot ko.

Nag-abot siya ng talbos. “Baka gusto mo mamaya.”

“Salamat,” sagot ko, at sa mga ganitong sandali ako kumakapit. Hindi sa pangarap na yayaman, kundi sa mga taong hindi ipapamukha na pabigat ka.

Sa karinderya ni Aling Nena, nagsisimula na ang ingay ng palengke. Sinangag, kape, mantika. Amoy ng gutom.

“Ayan na ang pandesal,” sabi ni Aling Nena. “Huwag kang papayag sa tawad.”

“Opo,” sagot ko.

Naroon si Junry, nakasando, may ngising hindi nakakatawa. “Andiyan na naman si Leya. Baka mamaya iiyak ka na naman para may bumili.”

Hindi ako lumingon. Sanay na ako. Parang kalawang na lang sa balat.

Paglabas ko, may tumawag sa akin. Si Tita Lori, hingal na hingal, may hawak na papel. Ipinakita niya sa akin ang stamp ng barangay. Road widening. Notice of clearing. Tabing-ilog area.

Parang huminto ang mundo.

“Hindi pwede,” bulong ko. “Dito kami. Dito si Lola.”

“Dalawang linggo na lang daw,” sabi niya.

Sa sandaling iyon, parang mas lumakas ang tiktak ng paa ko. Hindi lang bahay ang mawawala. Pati yung kaunting dignidad na pinipilit kong buuin araw-araw.

Hindi ako pwedeng bumigay. Para kay Lola.

Sa palengke, habang nanginginig ang kamay ko sa hawak na basket, nakita ko silang dumaan. Isang kotse na hindi bagay sa lugar. May batang nakaupo sa likod, yakap ang sarili. May lalaking seryoso ang mata. At bago ko pa namalayan, nadulas ako.

Tumapon ang kakanin ko sa basang semento. May tumawa. May nangutya. Gusto kong maglaho.

At saka may batang lumapit.

“Ate,” mahina niyang sabi habang inaabot ang isang kutsinta. “Ito po.”

Napatingin ako sa kanya. Hindi awa ang nakita ko. Pag-iingat.

“Salamat,” bulong ko, at sa sandaling iyon parang may nabasag sa loob ko.

“Enzo,” sabi niya. “Ikaw po?”

“Leya,” sagot ko.

Narinig ko ang tawag ni Marga, ang mga bulungan, ang tiktak ng paa ko habang tumatayo. Nakita ko ang lalaking kasama ng bata, nakatingin, parang may dinadalang bigat na hindi rin niya ginusto.

“Ingat ka sa paglakad,” sabi niya, walang yabang.

Tumango ako. Umuwi akong bitbit ang napisang kakanin at isang kakaibang pakiramdam. May batang tumingin sa akin na parang sapat na ako.

Kinabukasan, mas malinaw ang papel sa kanto. Clearing operation. Dalawang linggo.

Nag-ungol ang mga kapitbahay. May umiyak. May napaupo. Lumapit ako kay Kagawad Lito.

“Nakita mo na?” tanong niya.

Tumango ako, at sa loob-loob ko, alam kong hindi dito nagtatapos ang laban. Hindi ko alam kung paano, hindi ko alam kung kailan, pero alam kong hindi ako basta mawawala.

Sa mundong may gustong magpatumba sa mahihina, may mga sandaling sapat na ang isang batang mag-abot ng kutsinta para ipaalala sa akin na may dahilan pa para tumayo. At hangga’t kaya kong tumayo, kahit may tiktak sa bawat hakbang, lalaban ako.