“May mga sandaling akala mo tapos ka na… hanggang sa matuklasan mong ang tunay na laban ay nagsisimula pa lang.”

Ako si Tina, at ito ang kwentong unti-unting gumuhit ng takot, pangarap, at pag-asa sa buhay ko—isang kwentong mula sa pinakatahimik na baryo hanggang sa pinakaitim na kanto ng lungsod, kung saan ang isang bata ay kayang gawing utang, puhunan, at bihag ng mga taong walang puso.

Lumaki ako sa sityo San Isidro, isang lugar na halos kilala mo lahat ng tao pati ang mga aso sa bawat bakuran. Tahimik doon, simple, at ang tanging ingay tuwing hapon ay kaluskos ng mga dahon habang hinihipan ng hangin o tawanan ng mga bata habang naglalaro. Sa lahat ng ingay, ang pinakamahalaga sa akin ay ang boses ni Lola Minda—ang kaisa-isang taong naging tahanan ko mula pagkasilang.

Apo, kumain ka na. Madalas niyang sambit habang abala sa kusina, sabay haplos sa buhok ko. Siya ang nanay at tatay ko. Siya ang mundo ko. Hindi ko man kilala ang aking ina noon, hindi ko hinanap, dahil sapat na si Lola.

Pero kahit sa tahimik na baryo, may mga kwentong pilit ikinukubli ng mga taong nakakasalubong ko. Lalo na kapag dumaraan ako—’yung mga bulungan, ’yung mga tinging may awa. Noon hindi ko iyon maintindihan. Ngayon alam ko nang may pinagmumulan pala iyon.

Hanggang isang hapon, habang kasama ko si Lola sa palayan, napansin naming may nagkukumpulan sa gitna ng baryo. Ramdam ko agad ang bigat sa hangin. Nang lumapit kami, nakita ko siya—isang babaeng may magandang mukha, mabangong bihis, at matalim na titig.

Violeta. Ang pangalan niya. Ang ina ko.

Napalunok ako. Hindi ko alam kung dapat ba akong tumakbo papalapit o manatili sa likod ni Lola. Pero nang ngumiti siya sa akin, may kung anong kumurot sa dibdib ko—kakaiba, hindi ko maipaliwanag. Tinawag niya akong anak, niyakap pa ako bago kami maghiwa-hiwalay. Akala ko iyon na ang simula ng mga bagay na matagal ko nang hinahanap.

Sa sumunod na mga araw, siya na ang gumigising sa akin. Siya ang nag-aayos ng buhok ko. Siya ang humahalik sa noo ko bago matulog. Para akong nanaginip na ayaw ko nang magising. Isang linggo raw siyang mananatili. Isang linggong may nanay ako.

Pero sa ikatlong araw—doon nagsimulang masira ang lahat.

Ginising niya ako nang madaling araw. Pupunta raw kami sa palengke para ipagluto si Lola. Kahit nagtataka, sumunod ako. Hindi ko alam na ang pagsunod na iyon ang magiging pinakamalaking pagkakamali ko.

Pagdating namin sa bayan, hindi kami tumuloy sa palengke. Sa halip, sumakay kami ng bus. Hindi ko alam kung bakit, pero dahil nananalig ako sa pagbalik niya, hindi ako nagsalita. Nang tanungin ko siya, tiningnan niya lang ako nang malamig at nagsabing tumigil ako sa kakatanong.

Pagdating namin sa Maynila, malalaki ang ilaw, magulo ang paligid, at ramdam ko ang kaba na unti-unting inaakyat ang sikmura ko. Sumakay pa kami ng tricycle. Hanggang sa huminto kami sa harap ng isang malaking bahay na may mataas na gate—mas mataas pa sa pangarap ko.

Hindi ko alam, iyon pala ang magiging kulungan ko.

Bumukas ang gate. Lumabas ang isang babaeng may ngising hindi ko mabasa. Clarita ang pangalan niya. Sa isang iglap, itinulak ako ni Mama papunta sa babae. Para akong yelo na biglang natunaw sa hindi ko inaasahang hapdi.

“Ayan na ang anak ko. Siya ang pambayad ko.”

Parang biglang huminto ang paligid. Hindi ako nakapagsalita agad. Nang makabawi ako, napatakbo ako sa direksyon niya. “Inay, huwag mo po akong iwan.”

Pero sa halip na yakapin ako, tumalikod siya. Ni hindi niya ako binalikan. Tumakbo siya palayo, papalayo sa akin, papalayo sa mundong binuo ko sa isip ko sa loob ng ilang araw.

Doon ko naramdaman ang unang tunay na kirot na hindi kayang lunasan ng sino man—ang sakit na ipinagpapalit ka ng sarili mong ina.

Ginawa akong utang. Ginawa akong puhunan.

Sa kamay ni Clarita, natagpuan ko ang isang mundong hindi ko akalaing umiiral. Doon ko nakilala ang iba pang batang katulad ko—mga pulubi sa daan, mga bata sa ilalim ng tulay, mga batang minamahalaga lamang kung gaano karami ang kayang kitain ng kamay nila.

Sa unang gabi, kahit nanginginig ako sa takot, narinig ko ang usapan nila sa dilim. Gagawin daw kaming magnanakaw at pulubi. Kung hindi kami susunod, may ilog daw na naghihintay sa amin.

Tumahimik ako. Pinigil ko ang pag-iyak. Hanggang sa hindi ko namalayan, nakatulog akong may luha sa magkabilang mata.

Kinabukasan, nagsimula ang mas malala pa. Itinapon kami sa kalsada para mamalimos. At dahil wala akong ibang nalalaman, sinubukan kong ngumiti at magsabi ng palimos po. Hindi ko pinili iyon, pero kinailangan kong gawin para mabuhay.

Lumipas ang mga araw, tinuruan na kaming magnakaw. Paano sumikwat ng wallet. Paano magbukas ng pinto. Paano magsinungaling tungkol sa edad. Paano tumakbo kapag may humuli.

Hindi iyon laro. Hindi iyon biro.

Pero dumating ang araw na inilagay ako sa isang mansyon. Dapat doon ko pa gagawin ang mas malaking krimen—magnakaw habang kunwari’y kasambahay.

Pero nang makilala ko sina Don Ignacio at Donya Carmelita, nabago ang lahat. Hindi nila ako tiningnan bilang manggagamit. Hindi nila ako tinanong kung bakit ang payat ko. Hindi nila ako tinuring na utang.

Tinuring nila akong tao.

Isang gabi, bumigay ako. Inamin ko ang lahat—ang kasinungalingan ko, ang sindikato, ang pagnanakaw na pinagagawa sa amin. Akala ko palalayasin nila ako. Pero sa halip, hinawakan ng Donya ang kamay ko.

Anak, tutulungan ka namin.

Sa tulong ni Don Ignacio at ng koneksyon niya sa mga pulis, sinalakay ang sindikato. Nailigtas ang maraming bata. Nabitag si Clarita. At sa araw ng paghuli sa kanya, nakita ko siyang nagngingitngit.

“Malas ka, tulad ng nanay mong walang kwenta!”

Pero bago pa tumusok sa dibdib ko ang bawat salita, tinakpan ng Donya ang tenga ko at niyakap ako.

Hindi ka malas, Tina. Isang biyaya ka.

At sa unang pagkakataon, naniwala ako.

Kinuha nila akong ampunin. Tinanggap ako ng mga anak nila mula Amerika. Tinulungan nila akong mag-aral. Doon ko sinimulang habulin ang pangarap kong maging fashion designer—isang pangarap na parang pangarap lang talaga kapag nasa sityo ka.

Pero unti-unti, natupad. Lumawak ang mundo ko. Nakaabot ang mga gawa ko sa ibang bansa. Dumating ang mga taong humahanga sa disenyo ko.

Ngunit sa gitna ng lahat, may isang mukha pa ring hindi nawawala sa isip ko—si Lola Minda.

Sa tuwing may tagumpay ako, iniisip ko kung paano niya sana ako niyayakap. Kapag pagod ako, naririnig ko pa ang boses niyang apo, pahinga ka muna. Pero kahit anong pagsisikap namin, hindi ko mahanap ang sityo niya. Sobrang daming San Isidro sa buong bansa.

Hanggang isang araw, sinabi ni Don Ignacio na kailangan ng representative para sa Medical Mission sa malayong sityo sa Tarlac. Ako raw ang ipapadala niya.

Pumayag ako, pero may kakaibang kabang gumagapang sa dibdib ko. Hindi ko alam kung bakit. Para bang may hinihintay ang tadhana.

Pagdating namin doon, isa-isang lumalapit ang mga tao para magpa-check-up. Mga lolo, lola, kabataan, bata. Maalikabok, mainit, pero masaya. Hanggang sa napatingin ako sa isang matandang babae na marahang naglalakad papunta sa pila.

May tungkod siya. Mahina. Payat. Pero ang mukha… ang mukha ay parang mula sa panaginip ko.

Nagtagpo ang mga mata namin.

At para akong binagsakan ng buong mundo.

Apo? Sambit niya, halos paos.

Lola… Lola Minda?

At nang marinig ko ang sarili kong boses habang sinasabi iyon, hindi ko napigilang humikbi. Tumakbo ako papunta sa kanya at niyakap ko siya nang mahigpit—’yung higpit na parang takot kang mawala ulit siya.

Apo… buhay ka… buhay ka. paulit-ulit niyang sambit habang umiiyak.

At doon ko naramdaman na buo na ako.

Sa wakas, natagpuan ko ulit ang tahanan kong matagal nang nawawala.

At mula noon, hindi ko na muling pinakawalan ang pagkakataon. Inuwi ko siya sa buhay ko. Sa bahay ko. Sa pamilya kong nagmahal sa akin nang buong-buo. Doon ko siya inalagaan gaya ng pag-aalaga niya sa akin.

Doon ko napatunayang totoo—hindi ka kailanman magiging malas kung may isang taong nagmahal sa’yo nang totoo.

At simula nang araw na iyon, hindi na ako si Tina na ipinagbili. Hindi ako si Tina na iniwan. Hindi ako si Tina na ginawang utang.

Ako si Tina—isang anak, isang apo, isang survivor, at isang taong bumangon mula sa kadiliman para hanapin ang liwanag.

At natagpuan ko iyon. Sa pangalang matagal ko nang inuukit sa puso ko.