“May mga lihim na kayang ilibing ang katahimikan… ngunit hindi nito kayang patahimikin ang puso ng isang apo na naghahanap ng katotohanan.”

Sa mga sandaling iyon na pinapanood ko ang mahinang pag-indayog ng apoy mula sa gasera, hindi ko akalaing ang isang kuwaderno—isang luma, kupas at halos mahulog-hulog na talaarawan—ang magiging susi para mabuksan ang pinto ng isang katotohanang kay tagal nakasilid. Ako si Amihan, at ito ang kuwento ng huling gabi na naging anak ako, at ang unang araw na naging saksi ako ng isang kasalanang tinakpan ng luha, dilim at katahimikan.

Mula sa unang pahina pa lang ng talaarawan ni Lola Dalisay, ramdam ko nang bumibigat ang hangin sa loob ng bodega. Ang bawat titik, bawat guhit ng kanyang sulat–kamay ay parang pako na unti-unting ibinabaon sa dibdib ko. Hindi ko maipaliwanag kung anong sakit ang mas mabigat—ang malaman ang hirap na pinagdaanan niya, o ang mapagtantong wala ako roon para ipagtanggol siya.

Habang nakaupo ako sa malamig na sahig, malinaw ko pang naaamoy ang natuyong lugaw na natapon sa basag na mangkok sa gilid. Amoy na dati kong iniuugnay sa pagkabata, pero ngayon ay naging baho ng kapabayaan.

Dahan-dahan kong isinandal ang ulo ko sa pader. At doon nagsimulang gumulong ang mga alaala—mga tawanan ni Lola noong bata pa ako, ang paraan niyang ayusin ang kwelyo ng polo ko tuwing may pasok, ang mga ngiting nagbibigay–saya sa buong bahay.

Ngunit ang mga alaala ngayon ay tila mga basag na salamin—may kinang, ngunit mahapdi pagmasdan.

Kahit nanginginig pa ang kamay ko, ipinagpatuloy ko ang pagbabasa.

Sa bawat pahina, lumilinaw ang larawan ng isang matanda na unti-unting iginapos hindi ng kadena, kundi ng panggigipit, gutom at pang-iiwan. At ang gumawa nito—hindi mga estranghero. Kundi ang pamilya niyang dapat sana’y tagapagtanggol niya.

Sa huling pahina ng talaarawan, ang sulat niya para sa akin ay tila yakap na hindi ko na muling mararamdaman.

At doon na ako tuluyang bumigay.

Humagulhol ako. Hindi mapigilan. Hindi maipaliwanag. Hindi ko mapatawad ang sarili ko na wala ako nang higit niya akong kailangan.

Pero kasabay ng pagpatak ng luha, may apoy na unti-unting nagliyab sa loob ko.

Hindi na pwedeng manatiling nakatago ang ginawa nila. Hindi ko papayagang manatili sa dilim ang katotohanan.

At sa gabing iyon, nagsimula ang lahat.

Lumabas ako ng bodega na mahigpit na hawak ang talaarawan. Ang lamig ng hangin ay kumakagat sa balat ko, pero mas matalim ang sakit na nararamdaman ko sa loob. Sa sala, naroon pa rin ang mga taong nakikiramay, kasama si Alonsina na umiiyak–iyakan habang kinakausap ang mga bisita.

“Napakabuti ni Inay sa amin,” wika niya, nilalagyan pa ng paghikbi at panginginig ng boses.

Ngunit sa mga mata niya, wala akong nakitang kahit anong lungkot. Tanging takot. Takot na may matuklasan ako.

Hindi ko siya nilapitan. Ang galit ko ay parang bulkan na handa nang sumabog, pero tinimpi ko. Hindi ngayon. Hindi rito. Hindi sa harap ng kabaong ni Lola.

Kailangan ko muna ng isa pang katotohanan.

Hinagilap ko ang kuya kong si Manny. Nakaupo siya sa sulok, nakatungo, hawak ang baso ng tubig pero hindi naman iniinom. Napatingin siya sa akin, at nakita ko roon ang pagkawasak, ang bigat, ang hiya.

“Kuya,” wika ko, mahinahon ngunit mabigat, “kailangan nating mag-usap.”

Hindi siya kumibo, pero tumayo siya at sumunod.

Dinala ko siya sa likod ng bahay, malayo sa mga tao. Doon ko inilabas ang talaarawan ni Lola. Hindi ko pa binubuksan—hawak ko lang, pero sapat iyon para manginig ang tuhod niya.

“Kuya…” Ramdam kong nanginginig din ang boses ko. “Ano ang ginawa ninyo kay Lola?”

Bumagsak ang balikat ni Kuya Manny. Parang may pader na gumuho.

“Hindi ko… hindi ko gusto ang nangyari,” nauutal niyang sagot. “Pinilit lang ako ni Alonsina. Ayaw ko siyang makasama ko sa bahay kapag nagalit siya. Natakot ako na iwan niya ako at ang mga bata…”

“Takot?” napalakas ang boses ko. “Dahil sa takot mo, pinabayaan mong mamatay sa gutom at lamig si Mama?”

Wala siyang naisagot. Tumulo ang luha niya, pero para sa akin, huli na ang lahat.

“Hindi ko alam paano ko haharapin ang sarili ko,” bulong niya. “Araw-araw nagigising akong parang multo. Kahit ako, hindi ko kayang patawarin ang sarili ko.”

“Pero kaya mong hayaan siyang magdusa,” sagot ko, ramdam ang panginginig ng labi ko. “Kaya mong hayaang mawala siya nang walang nakakaalam ng totoo.”

Hindi ko na kayang marinig pa ang paliwanag niya. Umiling ako at tumalikod. Wala akong lakas para sa kanya. Hindi pa ngayon.

Pagbalik ko sa loob ng bahay, nakita ko si Alonsina na lumalapit sa akin. Hawak niya ang dibdib niya na para bang nahihirapan siyang huminga.

“Amihan… iho… pag-usapan natin ‘to,” aniya, pilit na mahina ang boses.

Ngunit hindi ko siya nilingon.

Nabalot ng bulungan ang buong sala. Ramdam kong maraming mata ang sumusunod sa bawat kilos ko. Ngunit wala na akong pakialam.

Tinapat ko ang tingin ko kay Alonsina—isang tinging malamig, diretso, at walang anumang awa.

“At bakit kita kakausapin?” sabi ko sa boses na hindi ko man lang nakilalang akin pala. “Para marinig ang mga kasinungalingan mo?”

Napatigil siya. Napalunok. Parang nilamig ang hangin sa buong paligid.

“Huwag kang gumawa ng eksena,” bulong niya, ngunit sapat para marinig ko.

“Huwag akong gumawa ng eksena?” sagot ko. “Pero kay Lola, ginawa ninyo ang impyerno.”

Halos malaglag ang panga niya. Halos mapatid ang hininga ng mga tao sa paligid. May ilan nang lumalapit, may ilan ding napapaatras.

Hindi ko na tinapos ang usapan. Tumalikod ako at muling lumabas. Hawak ko ang talaarawan—ang tanging boses ng Lola kong hindi na kayang magsalita.

Sa gabing iyon, nagpasya ako.

Hindi pwedeng manatili itong sikreto. Hindi pwedeng mabaon sa lupa ang ginawa nila. Hindi ko hahayaang sabihin nila na “namatay siya dahil sa katandaan” habang ang kaluluwa ni Lola ay umiiyak sa kawalan.

Ito ang magiging wakas ng katahimikan.

Kinabukasan, maaga akong nagising. Hindi dahil sa tulog ako nang mahimbing—dahil hindi ko ginawang ipikit man lang ang mga mata ko. Sa buong magdamag, nakaupo lang ako sa gilid ng kama, hawak ang talaarawan at nire-replay sa isipan ko ang huling mga salita ni Lola.

Huwag mong hayaang maghari ang galit sa iyong puso…

Pero paano kung ang galit ang tanging natitira?

Habang paputok ang araw, naramdaman kong tila may boses na bumubulong sa hangin. Hindi man malinaw, pero sapat para magbigay lakas.

At ang lakas na iyon ang tumulak sa akin para tupdin ang nararapat.

Lumabas ako ng bahay at tumayo sa mismong harapan ng mga taong dumalo sa huling araw ng lamay. Tahimik silang lahat nang makita nila akong may hawak na lumang talaarawan.

Lalo na si Alonsina, na nanigas na parang nakita ang sariling bangungot.

Huminga ako nang malalim.

“At sa harap ninyong lahat,” malakas kong sabi, “ito ang huling hiling ni Lola.”

Nagkatinginan ang mga kapitbahay. May ilan nang nagbubulung-bulungan. Si Kuya, nakatungo at hindi makatingin sa akin.

Binuksan ko ang talaarawan.

At nagsimula akong basahin ang huling pahina—ang pahinang puno ng katotohanan, hapdi at pagmamahal.

Habang binibigkas ko ang bawat salita ni Lola, unti-unting pumatak ang luha ng mga kamag-anak. May sumisinghot, may nagtatakip ng bibig. Ngunit sa pinakagitna ng karamihan, isang babae ang nakatayo—nanlalaki ang mga mata, nanginginig ang labi, at napapaatras sa bawat katagang ipinapakita ang tunay niyang mukha.

Si Alonsina.

At nang matapos kong basahin ang huling salita—

“Huwag mong hayaang makuha ito ng kasakiman…”

—hindi na katahimikan ang bumalot sa paligid.

Kundi ang bulungan ng galit. Ng pagkabigla. Ng pagsingil.

“Anong ginawa mo kay Inay?” sigaw ng isa naming tiyahin.

“Paano mo nagawa iyon?” tanong ng kapitbahay.

“Hayop ka ba?” sigaw ng isa.

At doon, bumigay si Alonsina.

Napaluhod siya sa sahig, umiiyak, nanginginig—ngunit sa akin, ang mga luhang iyon ay hindi tubig ng pagsisisi, kundi ihi ng takot.

Hindi ko siya nilapitan. Ni hindi ko siya tiningnan.

Dahan-dahan kong isinara ang talaarawan at huminga nang malalim.

Sa wakas, may liwanag nang pumasok sa buhay ni Lola.

Hindi man niya nakita, pero nararamdaman ko—sa hangin, sa init ng araw, sa tibok ng puso ko—na hindi siya nag-iisa.

Ako, bilang apo niya, ay buhay pang handang ipaglaban ang pangalan at alaala niya.

At sa unang pagkakataon matapos ang lahat, tumingala ako sa langit at dahan-dahang bumulong:

“Lola… tapos na. Tapos na ang pagdurusa mo.”

At ang hangin, tila naglakbay mula sa malayong lugar, ay dumampi sa pisngi ko—mainit, banayad, parang yakap.