Isang karaniwang usapan sana tungkol sa budget ng bayan ang inaasahan sa bicameral conference committee. Mga numero, paliwanag, kompromiso. Ngunit sa halip na tahimik na negosasyon, nauwi ito sa isang mainit at bihirang komprontasyon na naglantad ng mas malalim na problema—hindi lang sa pondo ng gobyerno, kundi sa sistema ng pananagutan at tiwala ng publiko.

Sa sentro ng sigalot ang bilyon-bilyong pisong budget ng Department of Public Works and Highways (DPWH). Tinapyasan ito ng Senado bilang tugon sa mga natuklasang overpricing, lalo na sa gitna ng lumalawak na flood control scandal. Para sa Senado, malinaw ang prinsipyo: hindi dapat gumastos ang bayan sa presyong alam nang sobra. Ngunit para sa DPWH at ilang mambabatas sa Kamara, ang paraan ng pagtapyas ang mas malaking problema—isang hakbang na maaaring magdulot ng malawakang pagkaantala ng mga proyekto.

Ang bicameral conference committee ang huling yugto ng paggawa ng pambansang budget. Dito pinagkakasundo ang magkaibang bersyon ng Senado at Kamara bago ito tuluyang ipasa. Ngunit ang pulong na ito ay agad sinalubong ng tensyon. Bago pa man talakayin ang pera, isang procedural issue ang lumitaw—ang maling titulo ng dokumento ng pagdinig. Maliit na detalye para sa iba, ngunit sa loob ng silid, ramdam ang bigat ng kompetisyon at pag-iingat ng bawat panig.

Nang tuluyang pumasok sa usapin ng pondo, inilatag ng Senado ang matibay nitong posisyon. Ayon sa kanila, ang budget cuts ay hindi basta hinala o pulitika, kundi nakabatay sa datos na mismong DPWH ang naglabas. Sa mga naunang pagdinig, inamin ng ahensya na may overpricing sa mga materyales—mga presyong minana pa umano mula sa nakaraang administrasyon. Dahil dito, naglabas ang DPWH ng bagong construction materials price data na mas mababa at mas makatotohanan. Ito ang ginamit ng Senado bilang batayan sa pagbawas ng pondo.

Mariing iginiit ng mga senador na hindi sila nag-imbento ng numero. Ang layunin umano nila ay linisin ang ahensya at ibalik ang tiwala ng taumbayan na matagal nang galit sa mga ghost project at suhulan. Ngunit hindi nagpahuli ang Kamara. Para sa kanila, delikado ang tinatawag na “across-the-board cuts,” kung saan pare-pareho ang bawas sa lahat ng proyekto kahit magkakaiba ang pangangailangan at kondisyon sa bawat lugar.

Ayon sa mga kinatawan ng Kamara, may panganib na ang ilang proyekto ay tuluyang hindi matuloy dahil kulang na ang pondo para sa materyales. Ang resulta: project failure, pagkawala ng trabaho, at pagbagal ng ekonomiya. Sa madaling salita, ang pagtitipid na hindi maingat ay maaaring magdulot ng mas malaking pinsala sa bayan.

Dahil sa banggaang ito ng pananaw, isang pambihirang hakbang ang ginawa—ipinatawag ang DPWH Secretary bilang resource person sa gitna mismo ng bicameral conference. Isang hakbang na bihirang mangyari at malinaw na senyales ng lalim ng sigalot. Marami ang nag-akala na ito’y simpleng pagpapaliwanag lamang. Ngunit ang sumunod ay isang matinding interogasyon.

Sa harap ng mga mambabatas, tinanong ang kalihim tungkol sa early procurement activities—ang prosesong naglalayong ihanda ang bidding ng mga proyekto bago pa man magsimula ang taon upang maiwasan ang delay, lalo na kapag tag-ulan. Ang sagot ay isang pasabog: wala ni isang proyekto ang dumaan sa early procurement. Zero.

Ang pag-amin na ito ang tuluyang nagpaalab ng emosyon sa silid. Para sa ilang senador, walang saysay ang matinding pagtatalo sa budget kung sa huli ay wala ring proyektong handang umandar agad. Ang ibig sabihin nito, kahit maibalik ang pondo, asahan pa rin ang delay—isang malungkot na senaryo kung saan mabagal ang galaw ng imprastraktura, kulang ang trabaho, at apektado ang ekonomiya sa unang mga buwan ng taon.

Sinubukan ng kalihim na ipaliwanag ang desisyon. Ayon sa kanya, nasa “extraordinary times” umano ang gobyerno. Hindi raw praktikal na mag-early procurement habang nililinis pa ang listahan ng mga proyekto at inaayos ang presyo ng mga materyales. Para sa DPWH, mas mahalaga ang long-term savings at tamang paggastos kaysa sa mabilis ngunit posibleng problemadong implementasyon.

Ngunit para sa mga kritiko, hindi sapat ang paliwanag. Sa gitna ng diskusyon, binitawan ang mabigat na akusasyon: na tila hino-hostage umano ang budget at ang buong bicameral conference gamit ang banta ng delay. Isang paratang na hindi basta-basta ibinabato sa ganitong antas ng kapangyarihan, at isang pahayag na naglatag ng mas malalim na tanong—sino ba ang tunay na nagbabayad sa ganitong bangayan? Ang sagot: ang ordinaryong Pilipino.

Habang nagkakagulo sa usapin ng pondo, may isa pang kwentong tahimik ngunit mas mabigat ang implikasyon. Isang babala ang ibinigay ng liderato ng Senado: posibleng may isang senador na maaresto kaugnay ng lumalaking flood control scandal. Walang pinangalanan. Walang detalyeng ibinigay. Ngunit sapat ang pahayag upang magdulot ng kaba at bulung-bulungan sa loob ng institusyon.

Ayon sa paliwanag, kapag natapos ang preliminary investigation at isinampa ang kaso, ang Sandiganbayan na ang magpapasya kung may sapat na basehan para maglabas ng warrant of arrest. Sa puntong iyon, tapos na ang pulitika. Papasok na ang usapin ng hustisya. Wala umanong parliamentary immunity sa kasong kriminal gaya ng graft o plunder. Kung may warrant, may aaresto—kahit sino pa ang tamaan.

Ang pahayag na ito ay isang malakas na signal na hindi lang palabas ang mga imbestigasyon. Sa kabila ng bangayan sa budget, may malinaw na mensahe ang batas: walang dapat santuhin. Para sa publiko, ito ay paalala na ang pananagutan ay maaaring mabagal, ngunit kapag umusad, mabigat ang bagsak.

Sa kabuuan, inilalantad ng mga pangyayaring ito ang isang kritikal na sandali sa bansa. Sa isang banda, ang matinding dilemma ng pamahalaan—paano lilinisin ang korapsyon nang hindi napaparalisa ang mga serbisyong kailangan ng bayan. Sa kabilang banda, ang tahimik ngunit seryosong galaw ng hustisya na posibleng magbago ng takbo ng mga susunod na araw.

Ang zero early procurement ay nagbabadya ng delay. Ang bangayan sa bicameral ay naglalantad ng lamat sa tiwala. At ang banta ng pag-aresto ay paalala na may hangganan ang kapangyarihan. Sa huli, ang tanong na binabantayan ng buong bansa ay simple ngunit mabigat: sino ang mananagot, at kailan tunay na mararamdaman ng taumbayan na ang pera nila ay ginagastos nang tama?