Sa gitna ng matinding galit ng publiko laban sa korapsyon, isang kwento ang sumabog sa social media na parang bomba: umano’y may P100 bilyong isiningit sa national budget, may P25 bilyong komisyon, at ang pangalan ng Pangulo mismo ang inuugnay. Sa loob ng ilang araw, tila hatol na agad ang desisyon ng “hukuman ng opinyon.” Galit ang taumbayan, mainit ang diskurso, at parang isa na namang patunay na walang ligtas sa tukso ng pera ang mga nasa itaas.

Pero gaya ng maraming viral na iskandalo, hindi pala ganoon kasimple ang kwento.

Bago natin tuluyang husgahan ang sinuman, mahalagang balikan ang buong larawan—kung paano nagsimula ang paratang, paano ito pinalakas ng maling detalye, at paano unti-unting nabutas ang kwento dahil sa isang bagay na bihirang-bihira sa pulitika: maingat na pagsusuri ng datos, petsa, at proseso.

Nagsimula ang lahat sa pahayag ng dating mambabatas na nagsabing may P100 bilyong proyekto raw na ipinasok sa Bicameral Conference Committee o Bicam. Mas matindi pa, sinabi niyang may P25 bilyong komisyon umano para sa Pangulong Marcos Jr. Ayon sa kwento, may mga “delivery” pa raw ng pera, may armored van, at may basbas daw mismo ng Pangulo.

Sa isang bansang sawang-sawa na sa balitang nakawan, madaling paniwalaan ang ganitong salaysay. Maraming Pilipino ang nagsabing, “Ayan na naman, pare-pareho lang sila.” Kumalat ang galit, umikot ang video clips, at sa social media, parang tapos na ang kaso.

Ngunit may isang senador na hindi agad sumabay sa agos ng emosyon. Si Senator Ping Lacson, na kilala sa pagiging detalyado at istrikto sa budget scrutiny, ay nagsabing may isang bahagi ng kwento na totoo—may listahan nga ng P100 bilyong insertion sa Bicam. Hindi niya itinanggi iyon. Ngunit malinaw rin ang kanyang sinabi: ang paratang na P25 bilyong kickback para sa Pangulo ay “absolutely untrue.”

Dito nagsimulang magbago ang tono ng usapan.

Ayon kay Lacson, kung totoo na ang Pangulo ang nag-utos ng insertion, bakit niya mismo pinigil, dine-delay, o bineto ang ilan sa mga proyektong nasa listahan? Sa simpleng lohika, bakit mo haharangin ang sariling plano kung ikaw ang utak nito? Hindi ito teknikal na argumento, kundi isang tanong na kayang intindihin ng kahit sinong ordinaryong Pilipino.

Habang mas sinusuri ang detalye, mas maraming butas ang lumilitaw. May mga petsa ng sinasabing cash delivery na hindi tugma sa timeline ng budget. May mga sinasabing bayaran noong 2024 para sa 2025 budget na noong panahong iyon ay hindi pa nga tapos ihain. Sa madaling salita, hindi nagkakasya ang kwento sa aktwal na proseso ng gobyerno.

At dito pumasok ang mas nakakabahalang posibilidad: paano kung hindi ang Pangulo ang nag-utos, kundi ginamit lamang ang kanyang pangalan?

Ayon sa impormasyong lumabas, may mga opisyal umano sa loob ng Malacañang na nag-name drop ng Pangulo upang makumbinsi ang mga kausap. Hindi raw mismong ang Pangulo ang nagsalita, ngunit may mga taong nagsabing “utos ito ng Presidente.” Sa pulitika, sapat na minsan ang ganoong linya para maniwala ang kausap—lalo na kung ang nagdadala ng mensahe ay may posisyon, may titulo, at may kumpiyansang magsalita.

Ito ang tinawag ni Lacson na “anay sa palasyo.” Hindi lantad, hindi maingay, pero unti-unting sinisira ang pundasyon sa loob. Tahimik na ginagamit ang pangalan ng pinakamataas na opisyal ng bansa para sa pansariling interes.

Mas lalong naging komplikado ang kwento nang lumitaw ang pangalan ni Roberto Bernardo, dating opisyal ng DPWH. Ayon sa kanyang salaysay, siya mismo ang humawak ng bilyon-bilyong halaga ng proyekto at nag-deliver umano ng pera—hindi sa Pangulo, kundi sa isang undersecretary. May tala, may halaga, at may detalye pa tungkol sa paulit-ulit na delivery gamit ang armored van.

Kung totoo ito, malaking problema ito sa orihinal na kwento. Dahil kung si Bernardo ang nagdadala ng pera, bakit may ibang nagsasabing sila ang naghatid ng P25 bilyon para sa Pangulo? Dalawang kwento, isang pera, magkaibang destinasyon. Hindi pwedeng parehong tama.

May mga detalyeng lalong nagpalalim sa misteryo: armored vans na nagpa-park sa basement ng isang hotel sa Makati, mga delivery na umaabot sa P800 milyon hanggang P2 bilyon kada biyahe, at isang pagkakataong pinatigil muna ang pagkuha ng pera dahil magulo raw ang balita sa araw ng pag-aresto kay dating Pangulong Duterte. Para itong eksena sa pelikula—pero mas nakakatakot dahil totoong tao at totoong pondo ng bayan ang sangkot.

Kung hindi sana ito sinuri nang mabuti, baka nanatili lang itong tsismis online. Pero dahil sa pagtitiyaga ni Lacson na pagdugtung-dugtungin ang mga petsa, listahan, at galaw ng pondo, lumitaw ang mas malinaw na larawan: hindi sapat ang galit, kailangan ng ebidensya.

Paulit-ulit na sinabi ni Lacson na hindi niya ipinagtatanggol ang Pangulo. Ang ipinagtatanggol niya ay ang katotohanan at ang proseso. Sa isang sistema kung saan madaling manira ng reputasyon, mahalagang paalala ito na hindi lahat ng viral ay totoo, at hindi lahat ng akusasyon ay may matibay na pundasyon.

Sa huli, ang tanong ay hindi lamang kung sino ang may sala, kundi kung paano nagiging posible ang ganitong kalaking kalituhan. Paano nagagamit ang pangalan ng Pangulo? Sino ang may access sa listahan? Sino ang may kapangyarihang magkunwaring may basbas?

Ang kwentong ito ay hindi simpleng “malinis ang isa, marumi ang isa.” Isa itong paalala na sa pulitika, may mga taong tahimik na kumikilos sa likod ng kapangyarihan. At kung hindi tayo magiging mapanuri, madali tayong madadala ng emosyon at maling salaysay.

Sa panahon ng fake news at mabilisang hatol, ang aral ay malinaw: bago tayo magpako ng sinuman sa krus ng opinyon publiko, siguraduhin muna nating buo ang kwento. Dahil minsan, ang tunay na kalaban ay hindi ang nasa harap ng kamera, kundi ang mga nagtatago sa likod ng pangalan at posisyon.