Isang matinding tensyon ang sumabog sa loob ng Kamara at Senado matapos umugong ang balitang hindi isinama sa National Expenditure Program (NEP) ang ilang panukalang programa na matagal nang isinusulong ni Senadora Loren Legarda. Ayon sa mga nakasaksi, hindi na napigilan ng senadora ang kanyang galit matapos mapagtanto na wala sa opisyal na dokumento ng pambansang badyet ang mga proyektong aniya’y kritikal para sa kultura, kalikasan, at kapakanan ng mga komunidad na matagal nang napag-iiwanan.

Sa gitna ng mainit na usapan, muling binalikan ng marami ang naunang pahayag ni House Appropriations Committee Chair Zaldy Co, na noon ay tila binalewala ng ilan. Ngayon, maraming nagtatanong: nagkatotoo nga ba ang kanyang sinabi, at may mas malalim bang dahilan kung bakit tila isinantabi ang mga panukala ni Sen. Legarda?

Ang NEP ang nagsisilbing blueprint ng pambansang badyet—dito nakasaad kung saan mapupunta ang pondo ng bayan. Kaya’t ang pagkawala ng anumang malaking programa mula rito ay hindi simpleng teknikal na isyu. Para kay Sen. Legarda, malinaw ang kanyang posisyon: kung wala sa NEP, nanganganib na tuluyang mabaon sa limot ang mga proyektong dapat sana’y tumutugon sa pangmatagalang pangangailangan ng bansa.

Ayon sa mga ulat mula sa loob ng budget deliberations, laking gulat ni Sen. Legarda nang makita ang final version ng NEP. Ang ilang programang kanyang isinulong—na may kinalaman sa environmental protection, cultural preservation, at climate resilience—ay wala umanong bakas sa dokumento. Dito na raw tumaas ang boses ng senadora at hayagang tinanong kung bakit tila binalewala ang mga panukalang may malinaw na benepisyo sa sambayanan.

Para sa mga malalapit kay Sen. Legarda, hindi lamang ito usapin ng personal na pagkadismaya. Isa itong prinsipyong paninindigan. Matagal nang kilala ang senadora bilang tagapagsulong ng environmental at cultural policies. Kaya’t para sa kanya, ang hindi pagsama ng mga programang ito sa NEP ay tila pagtalikod sa mga adbokasiyang dapat sana’y inuuna ng pamahalaan.

Samantala, muling umalingawngaw ang pangalan ni Zaldy Co. Ilang linggo bago lumabas ang NEP, may mga pahayag siya na nagbabala tungkol sa posibilidad na may mga programang “hindi papasok” sa unang bersyon ng badyet. Noon, marami ang hindi nagbigay ng pansin sa kanyang sinabi, itinuturing itong bahagi lamang ng karaniwang bangayan sa budget process. Ngunit nang lumabas ang NEP at kumpirmadong wala ang ilang panukala ni Sen. Legarda, biglang nagbago ang tono ng usapan.

“Sinabi na niya noon pa,” bulong ng ilang mambabatas. “Ngayon lang natin nakikita ang epekto.” Para sa mga nakakaalam ng galaw sa loob ng Kongreso, malinaw na ang NEP ay produkto ng masalimuot na negosasyon, kompromiso, at minsan ay pulitika. Hindi lahat ng panukala—kahit pa suportado ng mga beteranong mambabatas—ay agad na nakapapasok.

Ngunit bakit nga ba wala sa NEP ang mga panukala ni Sen. Legarda? Iba’t ibang teorya ang lumulutang. May nagsasabing ito ay dahil sa limitasyon ng pondo at pag-prioritize ng administrasyon sa ibang sektor. Mayroon ding naniniwalang may pulitikal na dahilan—na ang ilang adbokasiya ay hindi tugma sa kasalukuyang direksyon ng pamahalaan.

Para sa mga kritiko, nakababahala ang ganitong pangyayari. Kung ang isang beteranong mambabatas tulad ni Sen. Legarda ay maaaring maisantabi, paano pa kaya ang mga panukala ng mas bagong lider? Ayon sa isang political analyst, “Ito ay hindi lang usapin ng isang senadora. Usapin ito ng kung paano tinatrato ang mga long-term programs na hindi agad nagbubunga ng popularidad pero kritikal sa kinabukasan ng bansa.”

Sa kabilang banda, may mga nagtanggol sa proseso. Ayon sa ilang opisyal na sangkot sa budget preparation, ang NEP ay “working document” lamang at maaari pang baguhin sa mga susunod na deliberasyon. Para sa kanila, hindi pa tapos ang laban. “Marami pang pagkakataon para maipasok ang mga programang ito,” ayon sa isang source. Ngunit para kay Sen. Legarda, hindi sapat ang ganitong paliwanag.

Ang emosyonal na reaksyon ng senadora ay agad na naging usap-usapan. Sa social media, hati ang opinyon ng publiko. May mga pumuri sa kanyang tapang at paninindigan, sinasabing bihira na ang mga lider na hayagang nagpapakita ng galit kapag may mali. Ngunit may ilan ding nagsabing bahagi ito ng pulitika at hindi dapat gawing personal ang isang institusyonal na proseso.

Gayunpaman, hindi maikakaila na ang isyu ay nagbukas ng mas malaking diskusyon tungkol sa transparency at priorities ng pamahalaan. Ano nga ba ang tunay na batayan sa pagbuo ng NEP? Sino ang may huling salita, at paano nasisiguro na ang mga kritikal na sektor ay hindi napag-iiwanan?

Habang umiinit ang diskusyon, patuloy na binabalikan ang mga sinabi ni Zaldy Co. Para sa ilan, ang kanyang pahayag ay hindi babala kundi paglalarawan ng realidad sa loob ng budget-making process. “Hindi lahat ng panukala ay agad na makakapasok,” ani ng isang mambabatas. “Kaya mahalaga ang patuloy na pakikipaglaban sa loob ng sistema.”

Sa ngayon, malinaw na hindi pa tapos ang kwento. Ang galit ni Sen. Legarda ay maaaring magsilbing mitsa para sa mas masusing pagbusisi sa NEP. May mga inaasahang mainit na debate sa mga susunod na araw, at posibleng mga pagbabago sa badyet habang dumadaan ito sa Kongreso.

Para sa publiko, ang tanong ay simple ngunit mahalaga: kung ang mga programang para sa kalikasan, kultura, at pangmatagalang kaunlaran ay patuloy na maiiwan sa gilid, ano ang magiging mukha ng bansa sa hinaharap? At kung ang mga babala tulad ng kay Zaldy Co ay paulit-ulit na nagkakatotoo, sino ang dapat managot?

Sa huli, ang isyung ito ay hindi lamang tungkol sa isang NEP o isang mambabatas. Ito ay salamin ng mas malaking hamon sa pamahalaan—ang balansehin ang pulitika, pondo, at tunay na pangangailangan ng sambayanan. Habang patuloy ang usapin, isang bagay ang malinaw: ang galit ni Sen. Legarda ay hindi basta emosyon. Ito ay panawagan para sa malinaw na sagot at tunay na aksyon.